Γιατί ηττήθηκε η Ισπανική Επανάσταση;
Φέτος είναι η επέτειος των 90 χρόνων απ’ τη ρωσική επανάσταση του 1917, που είχε κέντρο της την Πετρούπολη. Συμπίπτει όμως με μια άλλη μεγάλη ταξική μάχη που έδωσε το ισπανικό προλεταριάτο 70 χρόνια πριν, το 1937, στη Βαρκελώνη, το κάστρο της ισπανικής επανάστασης.
Η μοίρα των δύο επαναστάσεων δεν ήταν κοινή. Η ρωσική επανάσταση νίκησε, απομονώθηκε στη συνέχεια, εκφυλίστηκε και έπεσε από τα κτυπήματα της σταλινικής γραφειοκρατίας. Η ισπανική επανάσταση δεν κατόρθωσε ποτέ να γίνει νικηφόρα εξουσία. Γιατί έχασε όμως η ισπανική επανάσταση;
Πραξικόπημα
Η Ισπανία τη δεκαετία του ‘30 βρισκόταν σε μια βαθιά κρίση. Η παγκόσμια
οικονομική κρίση του 1929 είχε κτυπήσει πολύ άσχημα τη χώρα, της οποίας
το 70% του πληθυσμού ζούσε απ’ την γεωργία. Οι μεγάλοι γαιοκτήμονες
κατείχαν όλη την πλούσια και εύφορη γη αφήνοντας τα εκατομμύρια των
φτωχών αγροτικών μαζών στα όρια της πείνας. Αλλά και ο κοινωνικός
ανταγωνισμός στις πόλεις ήταν επίσης αγεφύρωτος και εκφραζόταν συνέχεια
με άγριους ταξικούς αγώνες ανάμεσα στους βιομηχάνους και την εργατική
τάξη.
Πάνω σ’ αυτή τη βάση αναπτυσσόταν η ισπανική αντίδραση με δύο άξονες:
τον καθολικισμό και το στρατό. Ο καθολικισμός προσπαθούσε να έχει
υποταγμένες τις αγροτικές μάζες στη μεγάλη γαιοκτησία μέσα απ’ την
αγραμματοσύνη και τις προλήψεις, ενώ ο στρατός είχε σφυρηλατηθεί μέσα
στους αποικιακούς πολέμους. Το 1936 αυτές οι δύο δυνάμεις αποτέλεσαν
τους δύο βασικούς βραχίονες του ισπανικού φασισμού.
Στις εκλογές, τον Φλεβάρη του 1936, επικράτησαν οι δυνάμεις του Λαϊκού
Μετώπου ενάντια στο συνασπισμό των Καθολικών και Μοναρχικών. Η
κυβέρνηση του Λαϊκού μετώπου (που την αποτελούσαν σοσιαλιστές,
σταλινικοί και φιλελεύθεροι) δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τις μάζες που
ξεδίπλωσαν την επίθεσή τους ενάντια στις άρχουσες τάξεις με καταλήψεις
γης, εργοστασίων, επιβολή 8ωρου, αναγκαστικές επαναπροσλήψεις
απολυμένων, κάψιμο εκκλησιών και εκτελέσεις αντιδραστικών. Αυτή ήταν η
εκδίκηση των μαζών για τα μαύρα χρόνια της άγριας καταπίεσης που είχαν
προηγηθεί. Η πραγματικά μεγάλη δύναμη που δέσποζε στο κίνημα ήταν η
CNT, η αναρχοσυνδικαλιστική συνομοσπονδία εργατών με 1,5 εκατομμύριο
μέλη.
Σ’ αυτό το φόντο οι άρχουσες τάξεις εγκατέλειψαν τη μέθοδο της
κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και επέλεξαν το δρόμο του φασιστικού
πραξικοπήματος για να διασώσουν τα προνόμια και τα κέρδη τους. Τον
Ιούλη του 1936 ξέσπασε, σ’ όλη τη χώρα, το φασιστικό πραξικόπημα κάτω
απ’ την ηγεσία του στρατηγού Φράνκο. Η απάντηση της κυβέρνησης του
Λαϊκού Μετώπου ήταν δειλή και συμβιβαστική και έδωσε χρόνο και
ευκαιρίες στους πραξικοπηματίες να προωθήσουν τα σχέδιά τους. Όμως η
λαϊκή αντιφασιστική εξέγερση των μαζών, που εξοπλίστηκαν σπάζοντας
στρατιωτικές αποθήκες, κατάφερε να τσακίσει τους φασίστες στις
περισσότερες περιοχές. Από τότε άρχισε ο αντιφασιστικός πόλεμος που
διάρκεσε μέχρι το 1939.
Η σταλινική προδοσία
Κάθε εργατική επανάσταση σηματοδοτείται από το φαινόμενο της δυαδικής
εξουσίας στην έναρξή της. Απέναντι στο παλιό κράτος με την ιεραρχία
του, τις παραδόσεις του και τους μηχανισμούς του υψώνεται μια αντίπαλη
εξουσία, η εργατική, που έχει βάση τους χώρους δουλειάς, την εκλογή και
την ανάκληση των αντιπροσώπων της κάθε στιγμή και ξεπηδάει απ’ τη
δυναμική της ταξικής πάλης. Το τέλος της επανάστασης σημαδεύεται απ’
την αδυσώπητη σύγκρουση των δύο αντίπαλων εξουσιών.
Η μεγάλη κατάκτηση των ημερών του Ιούλη ήταν οι αντιφασιστικές
πολιτοφυλακές που συγκροτούσαν ουσιαστικά τη σπονδυλική στήλη της
ισπανικής επανάστασης και το πιο προχωρημένο κομμάτι της.
Οι αντιφασιστικές πολιτοφυλακές, οι αγροτικές κολεκτίβες και τα
κατειλημμένα εργοστάσια, ασυντόνιστα έστω και χωρίς ενιαίο κέντρο,
συναπάρτιζαν κατ’ αρχάς τον πόλο της εργατικής εξουσίας. Η εργατική
εξουσία είχε απέναντί της όχι μόνο τον φασιστικό στρατό αλλά και το
κράτος της ισπανικής δημοκρατίας. Η ιδιομορφία της ισπανικής
επανάστασης ήταν αυτή: ενώ διεξαγόταν ο πόλεμος ενάντια στο φασιστικό
στρατό ταυτόχρονα ξετυλιγόταν και η αδυσώπητη αντιπαράθεση μέσα στο
αντιφασιστικό στρατόπεδο μεταξύ εργατικής και αστικής εξουσίας, μεταξύ
δεξιάς και αριστεράς πτέρυγας.
Σημαία της αστικής δημοκρατικής εξουσίας, με επικεφαλής τους υπουργούς
της και τη γραφειοκρατία της, έγινε το σύνθημα «πρώτα ο Φράνκο και μετά
οι μεταρρυθμίσεις» ή αλλιώς «πρώτα ο πόλεμος και μετά η επανάσταση».
Σημείο αφετηρίας γι’ αυτό ήταν η στρατηγική του Λαϊκού Μετώπου που
θεμελιωνόταν στη θέση: ο αγώνας είναι για την Ισπανία, τη δημοκρατία
και τη νομιμότητα ενάντια στη φασιστική ανταρσία και γι’ αυτό η
συμμαχία με την προοδευτική αστική τάξη είναι κρίσιμης σημασίας.
Βέβαια την εποχή που εμφανίστηκε ο φασισμός, την εποχή του
ιμπεριαλισμού, προοδευτική αστική τάξη δεν υπήρχε στην Ισπανία, όπως
και σ’ όλο τον κόσμο. Ακόμη και να υπήρχε όμως μια τέτοια αστική τάξη,
η συμμαχία εργατών και καπιταλιστών, με τα αντίθετα κοινωνικά
συμφέροντα που αντιπροσωπεύουν, όχι μόνο δεν θα λειτουργούσε προσθετικά
αλλά διαιρετικά, εκτός αν η εργατική τάξη εγκατέλειπε την πολιτική της
ανεξαρτησία. Αυτή ήταν ακριβώς και η σημασία του Λαϊκού Μετώπου.
Το τι σήμαινε αυτό στην πράξη φαινόταν καθαρά στο πρόγραμμα όλων των
κυβερνήσεων του Λαϊκού Μετώπου σ’ όλη την περίοδο του ισπανικού
εμφυλίου πολέμου (1936-39): 1) όχι εθνικοποίηση όλης της γης και
μοίρασμα της στους αγρότες, 2) όχι νομιμοποίηση των καταλήψεων γης και
των κολεκτίβων, 3) όχι νομιμοποίηση των καταλήψεων των εργοστασίων, 4)
όχι αναγνώριση του δικαιώματος εθνικής αυτοδιάθεσης για το Μαρόκο 5)
όχι αναγνώριση των αντιφασιστικών πολιτοφυλακών. Ήταν μια πολιτική που
όχι μόνο δεν στηριζόταν στην κινητοποίηση των μαζών αλλά φοβόταν τις
μάζες.
Αυτούς τους φόβους της αστικής δημοκρατικής εξουσίας ανέλαβε να
καθησυχάσει το σταλινικό Κ.Κ. Ισπανίας, εξουδετερώνοντας κάθε
αντιπολίτευση κοινωνική και πολιτική και ξαναστήνοντας στα πόδια του το
ξεχαρβαλωμένο αστικό κράτος. Το ΚΚΙ ήταν στην αρχή ένα μικρό εργατικό
κόμμα. Προς τα τέλη του 1936 έγινε μεγάλη πολιτική δύναμη με το κύρος
που απολάμβανε από τις σχέσεις με την ΕΣΣΔ. Έγινε ισχυρό κόμμα στη
δημοκρατική Ισπανία και διείσδυσε πολύ βαθιά σε κάθε τομέα του κρατικού
μηχανισμού.
Η πολιτική του σταλινισμού στην Ισπανία πέρασε μέσα από ένα
καλοσχεδιασμένο πλάνο επιθέσεων. Με τις τράπεζες και τον έλεγχο του
χρήματος στραγγάλισε σιγά σιγά τα κατειλημμένα εργοστάσια. Επέβαλε όπου
μπορούσε λογοκρισία στον επαναστατικό Τύπο για να έχει το μονοπώλιο της
προπαγάνδας. Διέλυσε τις πολιτοφυλακές αφού τις δυσφήμησε. Φυλάκισε,
βασάνισε και δολοφόνησε πολλούς αγωνιστές σε ιδιωτικές φυλακές της
σταλινικής Γκεπεού. Τέλος διέβρωσε το πνεύμα αντίστασης και
αυτοπεποίθησης των επαναστατημένων μαζών με την εξάρτηση του
αντιφασιστικού πολέμου από τη ρωσική πολεμική βοήθεια. Έτσι έφραξε το
δρόμο στην επανάσταση, αλλά άνοιξε και την πόρτα στο φασισμό.
Το αδιέξοδο του αναρχισμού
Η διαμάχη των δύο αντίπαλων εξουσιών στο δημοκρατικό στρατόπεδο πήγαινε
μαζί με τον αντιφασιστικό αγώνα. Ορθόδοξος στρατιωτικός πόλεμος ενάντια
στο φασισμό ή επαναστατικός πόλεμος, έγινε το ζήτημα ζωής ή θανάτου για
τις εξεγερμένες μάζες. Ο Τρότσκι, που ήταν ο καθοδηγητής και ιδρυτής
του Κόκκινου Στρατού την περίοδο του εμφυλίου πολέμου στη Ρωσία
(1918-21), είχε συμπυκνώσει το δόγμα του επαναστατικού πολέμου στην
εξής φράση: «Επαναστατικός πόλεμος είναι η στρατιωτική τέχνη μαζί με το
σοσιαλιστικό πρόγραμμα». Αυτό έβαζε στην πρώτη γραμμή των καθηκόντων
την κινητοποίηση των μαζών με τα πολιτικά αιτήματα: «η γη στους
αγρότες», «σοβιέτ», «δημοκρατικές ελευθερίες» κ.λπ. Και αυτά
προϋπόθεταν ένα δημοκρατικό στρατό με εκλεγμένες επιτροπές φαντάρων.
Στην Ισπανία αυτός ο στρατός είχε όνομα και λεγόταν αντιφασιστικές
πολιτοφυλακές. Αυτές οι πολιτοφυλακές ήταν το κέντρο της εργατικής
εξουσίας και έγιναν αναπόφευκτα ο στόχος της επίθεσης της
«δημοκρατικής» αντίδρασης. Έτσι ξεκίνησαν τα γεγονότα του Μάη στην
Βαρκελώνη το 1937. Αυτή ήταν και η πιο κρίσιμη στιγμή της ισπανικής
επανάστασης μετά τον Ιούλη του ’36. Αυτή ήταν η αποφασιστική μάχη
μεταξύ αστικής και της εργατικής εξουσίας.
Τα γεγονότα είχαν ξεκινήσει βδομάδες πριν με τη σταδιακή προσπάθεια της
νέας Ρεπουμπλικανικής Φρουράς να αφοπλίζει εργατικές περιπόλους από
μαχητές της CNT και του POUM (ένα μικρό φιλοτροσκιστικό κόμμα, πάντα σε
συμμαχία με τη CNT). H κατάσταση ήταν τόσο οξυμένη που η Πρωτομαγιά
απαγορεύτηκε στη Βαρκελώνη, για να μη μετατραπεί σε μετωπική αναμέτρηση
μεταξύ αναρχικών εργατών και κυβερνητικών δυνάμεων. Η αναμέτρηση ήταν
όμως αναπόφευκτη και έτσι όταν μια αστυνομική μονάδα κατέλαβε το
τηλεφωνικό κέντρο που είχε μεγάλη συμβολική και στρατιωτική σημασία για
το κίνημα των Καταλανών εργατών, τότε ξέσπασε η καταιγίδα. Μια γενική
απεργία παρέλυσε τα πάντα, οδοφράγματα στήθηκαν παντού και οι
κυβερνητικές δυνάμεις απομονώθηκαν στην καλή συνοικία της πόλης από
χιλιάδες εξαγριωμένους πολιτοφύλακες και εργάτες.
Αυτή ήταν η στιγμή που η ιστορία δοκίμασε τον αναρχισμό ως πολιτικό
ρεύμα και έβγαλε καταδικαστική απόφαση. Ο ισπανικός αναρχισμός ήταν το
μεγαλύτερο πολιτικό ρεύμα στο αντιφασιστικό στρατόπεδο. Η παράδοσή του
κρατούσε ακόμη από την εποχή του Μπακούνιν, αλλά απέκτησε έντονα
εργατικό χαρακτήρα στην Βαρκελώνη που ήταν το βιομηχανικό κέντρο της
Ισπανίας. Η ιστορία του ήταν γεμάτη σκληρές και αυθόρμητες απεργίες,
ηρωικούς αγωνιστές απ’ αυτούς που αφήνουν ίχνη στο πέρασμά τους. Η CNT
που ιδρύθηκε το 1910 είχε πολεμήσει αδιάλλακτα κάθε κυβέρνηση,
δημοκρατική ή δικτατορική, αλλά πάντα από θέση αντιπολιτευτικής άμυνας.
Αυτή τη φορά τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά: η σύγκρουση τον Μάη
γινόταν σε μια συγκυρία δυαδικής εξουσίας και ακόμη χειρότερο στην
αντίπαλη πλευρά, την κυβερνητική, οι αναρχικοί εργάτες είχαν να
αντιμετωπίσουν τους ηγέτες τους που συμμετείχαν στην κυβέρνηση!
Οι αναρχικοί πάντα διακήρυσσαν ότι ήταν ενάντια σε κάθε εξουσία και
κυβέρνηση, ακόμη και των σοβιέτ, γιατί εκπροσωπούσε την εξουσία μιας
μειοψηφίας πάνω στην πλειοψηφία. Αυτή η αφηρημένη και μεταφυσική
διακήρυξη δεν θα εμπόδιζε καθόλου την αφρόκρεμα του ισπανικού
αναρχισμού να συμμετάσχει με 4 υπουργούς στην ισπανική κυβέρνηση, στην
ίδια κυβέρνηση δίπλα δίπλα με τους εκπροσώπους του σταλινισμού!
Από την στιγμή όμως που κάποιος εγκαταλείπει τους σκοπούς του τι νόημα
έχουν πια τα μέσα; Ο ισπανικός αναρχισμός, παρά τις εμφανείς
στρατηγικές αδυναμίες του πάντα προωθούσε και υπεράσπιζε την «άμεση
δράση» των μαζών που ξεσπούσε αυθόρμητα και ήταν «σκληρή και καθαρή σαν
μέταλλο». Αυτό του έδινε τεράστιο ηθικό και πολιτικό κύρος στα μάτια
των απλών ανθρώπων, αλλά ακόμη και των αντιπάλων του. Ακριβώς στα
γεγονότα του Μάη, οι αναρχικοί ηγέτες εγκατέλειψαν και τα μέσα…
Αποκήρυξαν την αυθόρμητη αντίσταση των αναρχικών εργατών και
προσπάθησαν να ηρεμήσουν τις μάζες και να τις γυρίσουν πίσω. Και όταν
τα κατάφεραν μίλησαν για ένα ατυχές γεγονός (που ήδη είχε στοιχίσει
πάνω από 500 νεκρούς).
Αυτό το «ατυχές γεγονός» σήμαινε το τέλος της περιόδου της δυαδικής
εξουσίας και της ισπανικής επανάστασης. Το πογκρόμ που επακολούθησε
εκμηδένισε σε μερικούς μήνες κάθε κατάκτηση των εργαζόμενων μαζών και
κορυφώθηκε με ένα ανελέητο κυνήγι κάθε αντιπολίτευσης. Το POUM
διαλύθηκε και οι περισσότεροι ηγέτες του δολοφονήθηκαν. Η ίδια μοίρα
επιφυλασσόταν και στην αριστερή πτέρυγα των αναρχικών και σοσιαλιστών.
Η ισπανική επανάσταση είχε καταλήξει σε τραγωδία.
Όταν οι φασίστες, την άνοιξη του 1939, κατέλαβαν την Βαρκελώνη και τη
Μαδρίτη δεν είχαν να πανηγυρίσουν τη νίκη τους πάνω στην επανάσταση,
αλλά πάνω στον νεκροθάφτη της, το Λαϊκό Μέτωπο, τη συμμαχία σταλινικών
και φιλελευθέρων.
Παναγιώτης Λίλης