Η παγκόσμια οικονομία μετά τον κορονοϊό: Ριμπάουντ ή βουτιά;

«Ό,τι ήταν στέρεο και σταθερό έχει κλονιστεί, ό,τι ήταν ιερό έχει βεβηλωθεί, και οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να αντικρύζουν το μέλλον των όρων ύπαρξης και των αμοιβαίων σχέσεων τους με τα μάτια προσγειωμένα στην πραγματικότητα» (1).

Αυτή η κρίση συνδυάζει μια κρίση τόσο υγειονομική όσο και οικονομική, σε παγκόσμια κλίμακα. Η αλληλεπίδραση ανάμεσα σε αυτές τις δύο διαστάσεις της κρίσης εμπεριέχει επομένως τον κίνδυνο της έναρξης ενός ιδιάζοντος κύκλου, στον οποίο θα εναλλάσσονται απότομες επιβραδύνσεις και επιταχύνσεις, που θα εντάσσονται όμως σε μια υφεσιακή διαδρομή. Αυτή είναι η θέση που παρουσιάζεται σε αυτήν τη συμβολή.

Η δύσκολη ρύθμιση της εξόδου από την καραντίνα

Τα μέτρα της καραντίνας αφορούν σήμερα περίπου 2,7 δισεκατομμύρια εργαζόμενους, δηλαδή περίπου το 81% του παγκόσμιου εργατικού δυναμικού (2): πρόκειται για μια κρίση χωρίς άλλο προηγούμενο. Οι συνέπειες από το σταμάτημα ενός σημαντικού μέρους της οικονομικής δραστηριότητας πολλαπλασιάζονται με τα έμμεσα αποτελέσματα που παράγονται και δημιουργείται έτσι ένας κολασμένος κύκλος. Ωστόσο, στην πραγματικότητα η καραντίνα δεν μπορεί να είναι ούτε πλήρης, ούτε παρατεταμένη, κάτω από τον κίνδυνο να τεθούν σε αμφισβήτηση βασικοί όροι επιβίωσης του πληθυσμού. Είναι αυτή η μείζων ανάδραση (feedback) που οδηγεί στην αναγκαιότητα μιας δύσκολης διαχείρισης (3).

Απέναντι σε αυτό το πραγματικό δίλημμα, μπορούμε να διακρίνουμε τρία είδη κρατικών αντιδράσεων, σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση που προτάθηκε από τον Jérôme Baschet: «1) Ο φιλελεύθερος-δαρβινιστικός υγειονομικός μινιμαλισμός, 2) Ο περιορισμός [της μετάδοσης] που εφαρμόστηκε από καλά προετοιμασμένα κράτη, με ισχυρά υλικοτεχνικά μέσα, 3) Τα μέτρα γενικευμένης καραντίνας που εφαρμόστηκαν κατά τρόπο λιγότερο ή περισσότερο αυταρχικό» (4).

Ο πρώτος, ο μινιμαλιστικός, προσανατολισμός, υπήρξε εκείνος του Μπόρις Τζόνσον ή του Ντόναλντ Τραμπ. Επιλέχθηκε επίσης από την Ολλανδία, και, κάτι που είναι λιγότερο γνωστό, από το Μεξικό, για το οποίο μια μικρή παρένθεση είναι διαφωτιστική.

Ο πρόεδρος του, Andrés Manuel López Obrador (AMLO), έφθασε πράγματι στο σημείο να επισείει θρησκευτικές εικόνες ως το καλύτερο αντίδοτο στον ιό. Αυτό έγινε στις 18 Μαρτίου. Αλλά η μετατόπιση του AMLO είναι και πολιτική. Όταν ήταν δήμαρχος της πρωτεύουσας, στο διάστημα 2000- 2005, ο Andrés Manuel López Obrador είχε κερδίσει μεγάλη λαϊκή υποστήριξη χάρη στα κοινωνικά του προγράμματα (6). Αλλά ήταν ο ίδιος ο AMLO που κατάργησε, από την 1η Ιανουαρίου, το πρόγραμμα Seguro Popular που παρείχε μέχρι τότε κάποια ασφάλεια στα άτομα που στερούνταν υγειονομικής κάλυψης, για το αντικαταστήσει με το ανύπαρκτο στην πραγματικότητα «Υγειονομικό Ινστιτούτο για την Ευεξία» (Instituto de salud para el bienestar).

Η αντίθεση είναι μεγάλη με την θέση που πήρε η ηγεσία των Ζαπατίστας, η οποία, δύο μέρες πριν από αυτήν την διαβόητη ομιλία του προέδρου, είχε κηρύξει κόκκινο συναγερμό στα εξεγερμένα εδάφη και καλούσε «τους λαούς του κόσμου να κατανοήσουν το βαθμό σοβαρότητας της νόσου και να υιοθετήσουν εξαιρετικά μέτρα, χωρίς όμως να εγκαταλείψουν τους αγώνες που διεξάγουν» (7).

Η «φιλελεύθερη-δαρβινιστική» γραμμή εγκαταλείφτηκε ωστόσο σταδιακά μπροστά στην πραγματικότητα. Δεν ακολουθείται πλέον στ’ αλήθεια παρά μόνο από τον Τραμπ (στα κρυφά) και από τον Ζαΐρ Μπολσονάρο, ο οποίος, για λόγους αντισταθμιστικών εντυπώσεων, απομάκρυνε τον υπουργό υγείας του, Luiz Henrique Mandetta. Και στις δύο περιπτώσεις, η κρίση οδηγεί σε μία σύγκρουση μεταξύ της ομοσπονδιακής κυβέρνησης και των κυβερνήσεων ορισμένων Πολιτειών ή τοπικών κρατιδίων.

Η πολιτική της καραντίνας είναι εκείνη που ακολουθήθηκε στην πράξη από την πλειοψηφία των χωρών. Προφανώς πρόκειται, εκ προοιμίου, για τον πιο αποτελεσματικό τρόπο μείωσης των πιθανοτήτων μετάδοσης, όπως αναδεικνύεται από το γράφημα ενός (πολύ) ερασιτέχνη επιδημιολόγου. Αριστερά, κάθε άτομο που προσβάλλεται μολύνει τρία άλλα λόγω της εξέλιξης του συντελεστή αρχικής αναμετάδοσης (R0) του ιού. Δεξιά, η καραντίνα μπλοκάρει την διάδοση.

(Λεζάντα δεξιά: Γλυκιά μου, είναι απίστευτο, οι φίλοι μου ειδικοί στα οικονομικά που έγιναν ειδικοί στην κλιματολογία, έγιναν τώρα ειδικοί στην ιολογία.)

Αυτός ο μηχανισμός αντιμετώπισης εξαρτάται προφανώς από την διάρκεια της καραντίνας, όπως εξήγησε η Άνγκελα Μέρκελ σε μια πολύ διαφωτιστική παρέμβασή της (8). Αλλά η καραντίνα δεν μπορεί να διατηρηθεί για πάρα πολύ, για λόγους που δεν παραπέμπουν μόνο στην επιτακτικότητα της οικονομίας, αλλά είναι και κοινωνικής τάξης, με όλη την σημασία αυτού του όρου. Συγχρόνως, παραμένουν πολλές αβεβαιότητες ως προς τον τρόπο μετάδοσης του ιού, την αναλογία των προσώπων που έχουν μολυνθεί αλλά είναι ασυμπτωματικά, την αποτελεσματικότητα των τεστ, την πιθανότητα επαναμόλυνσης κλπ. Κάποιος ανάρτησε στο ίντερνετ έναν πίνακα αρκετά αστείο:

---------------------------------

Οι απορίες της καραντίνας (9)

1. Δεν μπορείτε να βγείτε από τα σπίτια σας, αλλά αν πρέπει να το κάνετε, μπορείτε.

2. Οι μάσκες είναι άχρηστες, αλλά θα πρέπει ίσως να φοράτε μία, αυτό μπορεί να σας σώσει. Μπορεί μάλλον να μην χρησιμεύουν σε τίποτα, αλλά θα μπορούσαν επίσης να είναι υποχρεωτικές.

3. Τα καταστήματα είναι κλειστά, εκτός από αυτά που είναι ανοιχτά.

4. Ο ιός αυτός είναι θανάσιμος, αλλά όχι σίγουρα, εκτός κι αν μπορεί να πεθάνετε, ή μπορεί να τον έχετε ήδη χωρίς καν να το ξέρετε.

5. Τα γάντια δεν θα βοηθήσουν, αλλά μπορεί ωστόσο να είναι χρήσιμα. 

6. Όλος ο κόσμος πρέπει να παραμείνει στο σπίτι, αλλά βγείτε για να ασκηθείτε, εκτός κι αν είναι επικίνδυνο, ή κάποιος άλλος ασκείται εκεί όπου είστε.

7. Τα σουπερμάρκετ είναι καλά εφοδιασμένα, αλλά λείπουν πολλά πράγματα, εκτός από το πρωί. Μερικές φορές.

8. Ο ιός δεν έχει καμία επίδραση στα παιδιά, εκτός από εκείνα που έχουν νοσήσει.

9. Θα έχετε πολλά συμπτώματα αν αρρωστήσετε, αλλά μπορεί και να είστε άρρωστοι χωρίς συμπτώματα, ή να έχετε συμπτώματα χωρίς να είστε άρρωστοι.

10. Μπορείτε να καταναλώνετε αμέσως τα τρόφιμα που σας παραδίδονται στα σπίτια σας, αλλά απολυμάνετε για τρεις ώρες τα ψώνια που αγοράζετε απέξω.

11. Είστε ασφαλείς αν κρατάτε απόσταση ενός μέτρου από τους άλλους, αν τα πρόσωπα αυτά είναι ξένοι. Απαγορεύεται όμως να βλέπετε φίλους σε απόσταση ασφαλείας.

12. Ο ιός παραμένει ενεργός σε διάφορες επιφάνειες επί δύο ώρες, όχι, τέσσερις, όχι, έξι, όχι, μέρες ίσως; Αλλά χρειάζεται υγρό περιβάλλον. Αλλά επίσης και ξηρό.

13. Καταμετρούμε τον αριθμό των νεκρών αλλά δεν γνωρίζουμε πόσα άτομα έχουν μολυνθεί επειδή δεν κάνουμε τεστ παρά μόνο σε αυτούς που είναι ήδη ετοιμοθάνατοι, για να ξέρουμε αν είναι αυτό από το οποίο θα πεθάνουν.

14. Δεν έχουμε θεραπεία, αλλά υπάρχει ίσως μία που λειτουργεί, εκτός κι αν λάβουν λάθος δόση. Δεν υπάρχει κανένας τρόπος να το ξέρουμε.

15. Θα πρέπει να παραμείνουμε έγκλειστοι μέχρι να εξαφανιστεί ο ιός, αλλά αυτό δεν θα έχει άλλο αποτέλεσμα παρά να καθυστερήσει την συλλογική ανοσία, που προϋποθέτει να βγείτε από τα σπίτια σας. Βγείτε, λοιπόν, με μέτρο.

-------

Δεδομένων αυτών των αβεβαιοτήτων, μπορούμε να προβλέψουμε μια διαδοχή των φάσεων επαναφοράς/άρσης της καραντίνας, όπως αναδεικνύει το παρακάτω διάγραμμα του Imperial College (10).

Αυτό το σενάριο καταλήγει στο συμπέρασμα μιας διαδρομής επανεκκίνησης και στη συνέχεια ξανά φρεναρίσματος της οικονομικής δραστηριότητας, που θα οδηγούσε σε μια διστακτική ανάκαμψη της οικονομίας που θα ακολουθεί μια διαδρομή σχήματος W. Οι οικονομολόγοι κάνουν εξάλλου φαντασιακά άλματα για να διακρίνουν τα διαφορετικά πιθανά προφίλ: Ορισμένοι επικαλούνται το αρκτικόλεξο γνωστής μάρκας αθλητικών παπουτσιών (ΣτΜ: της Nike) ή ακόμα και το γράμμα Baa του αραβικού αλφαβήτου.

Μπορούμε να φανταστούμε μια χαλάρωση της καραντίνας με, παραδείγματος χάριν, την προοδευτική επανεκκίνηση των δραστηριοτήτων (αλλά με τουλάχιστον 50% των μη αναγκαίων δραστηριοτήτων σε παύση), την διατήρηση του κλεισίματος των σχολικών εγκαταστάσεων και την απομόνωση των ηλικιωμένων. Αυτό είναι το σενάριο που προβλέπεται σε μια λεπτομερή μελέτη του Inserm (11), που παρέχει και άλλα συμπληρωματικά στοιχεία. Το πρώτο είναι ότι το σημερινό επίπεδο ανοσίας εκτιμάται χαμηλό –με το ποσοστό των ανθρώπων που έχουν ήδη μολυνθεί να ανέρχεται από 1- 6% (12), ενώ είναι αναγκαίο ένα κατώφλι τουλάχιστον 60% για να διασφαλιστεί μια συλλογική ανοσία και η εκρίζωση του ιού.

Εξάλλου ένα τέτοιο σενάριο δεν μπορεί να λειτουργήσει παρά μόνο αν συνοδεύεται από μια μαζική εκστρατεία διεξαγωγής τεστ και διανομής μασκών. Όμως τα υλικά μέσα και οι υποδομές δεν είναι άμεσα διαθέσιμες, τουλάχιστον στη Γαλλία. Εν ολίγοις, μπορούμε στην καλύτερη περίπτωση να «ισοπεδώσουμε τις καμπύλες», δεν θα μπορέσουμε όμως να αποφύγουμε μία νέα υποτροπή, στην καλύτερη περίπτωση μόνο να την απωθήσουμε και να περιορίσουμε το αποτέλεσμα της. Όπως λέει η Vittoria Colizza, μία από τις υπεύθυνες της μελέτης: «η καραντίνα θα διαρκέσει πολύ γιατί δεν μπορούμε να ζήσουμε ομαλά μαζί με αυτήν την επιδημία (13)».

Η αβεβαιότητα δεν αίρεται από την σύγκριση του βαθμού επιτυχίας των πολιτικών που εφαρμόστηκαν σε διάφορες χώρες. Ορισμένες επιτυχίες είναι δύσκολο να αναπαραχθούν: ακόμα κι αν παραδεχθούμε την ειλικρίνεια των επίσημων στατιστικών, η Κίνα κατέφυγε σε ακραία αυταρχικά μέτρα. Η επιτυχία της Γερμανίας στηρίχθηκε (όπως και στην Ν. Κορέα) εν μέρει τουλάχιστον σε μια πολιτική συστηματικής διεξαγωγής τεστ, αλλά αυτό το μέτρο είναι εκτός των προδιαγραφών άλλων χωρών. Αναφέρεται ακόμα το παράδειγμα της Σουηδίας, που υιοθέτησε μία πολύ μετριοπαθή καραντίνα, αλλά υπάρχουν «σκιές στο ταμπλό» αν την συγκρίνουμε με άλλες γειτονικές χώρες, όπως τη Δανία, τη Νορβηγία, ή την Φινλανδία (14).

Σύμφωνα με την Annie Thébaud-Mony, μία ειδική στις επαγγελματικές ασθένειες, η έλλειψη στα τεστ δεν αποτελεί μια ικανοποιητική εξήγηση: «οι ηγέτες μας προβάλλουν εδώ έναν τεχνικό λόγο, ενώ έχουν κάνει σαφώς μια στρατηγική επιλογή: την επιλογή να μην πραγματοποιούν τεστ (15)». Η στάση αυτή έχει προφανώς διακυμάνσεις: η γαλλική κυβέρνηση επέδειξε ξεκάθαρα μια βαθιά αποδιοργάνωση, όπως αποδείχθηκε στην περίπτωση των μασκών, και μάλιστα παραποίησε ολοφάνερα την αλήθεια (16). Αλλά αυτή η κορυφή του παγόβουνου παραπέμπει επίσης σε μια μεθοδολογική επιλογή άρνησης –ή σε ανικανότητα– να πάρει τα πράγματα στα χέρια της: καταγράφοντας, επιτάσσοντας, με λίγα λόγια σχεδιάζοντας.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αβεβαιότητας, η πιθανότητα αναζωπύρωσης ανησυχεί και τις τράπεζες, όπως την Morgan Stanley, που προβλέπει ακριβώς ένα δεύτερο κύμα στις αρχές του 2021 (17). Είναι αυτό που αναδεικνύει το παρακάτω γράφημα, το οποίο παρατίθεται εδώ μόνο ως ένα παράδειγμα των πολυσύνθετων και παρακινδυνευμένων μοντέλων που χρησιμοποιούνται:

Τα πήγαινε - έλα του ιού σε παγκόσμια κλίμακα

Ο τρόπος οργάνωσης της παγκόσμιας παραγωγής με την μορφή αλυσίδων αξιών επηρεάστηκε πολλαπλώς αρνητικά και βίαια από την κρίση. Στο εσωτερικό μιας εδαφικής περιοχής ή μίας χώρας, η μείωση της ζήτησης επιφέρει βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα την πτώχευση των παραγωγών που δεν έχουν αρκετά σταθερά (χρηματοοικονομικά) «κότσια». Αυτό το φαινόμενο, επεκτεινόμενο στις επιχειρήσεις μεταφορών, μπορεί να οδηγήσει ακόμα και σε απώλειες στην παραγωγή διατροφικών αγαθών, λόγω της αδυναμίας να παραδοθούν στους αγοραστές.

Κάτι τέτοιο ισχύει ήδη στις ΗΠΑ. Αφενός, ορισμένοι αγροκαλλιεργητές είναι αναγκασμένοι να καταστρέφουν τις σοδιές τους, και αφετέρου, οι κάτοικοι των πόλεων που στερούνται πόρων κάνουν ουρές μπροστά στις food banks (ΣτΜ: τράπεζες τροφίμων) για να αποκτήσουν τα προς το ζην. Η παρακάτω εικόνα, από δύο άρθρα των New York Times αναδεικνύει τον παραλογισμό αυτής της κατάστασης (18).

Η γαλλική εκδοχή της ίδιας κατάστασης είναι αποκαλυπτική: η συγκομιδή σε ορισμένους κλάδους εμποδίζεται από την έλλειψη εργατικών χεριών, καθώς αυτή γινόταν συνήθως από ξένους εποχιακούς εργάτες, που δεν μπορούν πλέον να έρθουν για να την εξασφαλίσουν (19). Το ίδιο ισχύει για το Ηνωμένο Βασίλειο, που επιχειρεί να επανεισάγει τους ξένους εργάτες που εκδιώχθηκαν λόγω του Brexit.

Το διεθνές εμπόριο έχει ήδη μειωθεί σημαντικά, αλλά υπάρχει κίνδυνος επιδείνωσης της κατάστασης με την διατάραξη των αλυσίδων ανεφοδιασμού. Σε ότι αφορά τα βασικά διατροφικά είδη, ο ΟΑΣΕ εκφράζει φόβους ότι μετά από κάποιο διάστημα «θα πληγούν ιδιαίτερα οι εξειδικευμένες αλυσίδες διατροφικού ανεφοδιασμού, κυρίως λόγω της έλλειψης εποχιακών εργαζομένων για την φύτευση ή συγκομιδή σημαντικών καλλιεργειών, λόγω των εμποδίων στα logistics (ΣτΜ: βιομηχανοποιημένο σύστημα αποθήκευσης προϊόντων) και των υγειονομικών μέτρων» (20) .

Τέτοιου είδους μηχανισμοί υπάρχουν και εφαρμόζονται ήδη, όπως καταδεικνύει έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζα για την Υποσαχάρεια Αφρική (21). Εκεί η διάδοση του ιού άρχισε αργότερα και παραμένει σχετικά περιορισμένη (την ώρα που γραφόταν αυτό το άρθρο, 5425 κρούσματα σε σύνολο 45 από τις 48 χώρες). Αλλά οι οικονομικές επιπτώσεις είναι κιόλας παρούσες και η Παγκόσμια Τράπεζα παρουσιάζει έναν πολύ σκοτεινό πίνακα, με αρνητική αύξηση για το 2020, ανάμεσα στο -2,1 και -5,1%. Πέρα από τους αριθμούς, η έκθεση αναδεικνύει με συνθετικό τρόπο τα κυριότερα κανάλια μετάδοσης της κρίσης.

Το πρώτο κανάλι είναι η διατάραξη του εμπορίου και των αλυσίδων αξιών. Πλήττει τους εξαγωγείς βασικών προϊόντων της περιοχής με την κατάρρευση των τιμών των πρώτων υλών, καθώς και τις χώρες που είναι έντονα ενσωματωμένες στις αλυσίδες αξιών, όπως η Αιθιοπία και η Κένυα. Το δεύτερο σοκ προκύπτει από την απότομη απόσυρση των κεφαλαίων και, κατά γενικότερο τρόπο, την μείωση όλων των εισροών ξένης χρηματοδότησης (άμεσες επενδύσεις, βοήθεια, μεταφορά πόρων, εισοδήματα από τον τουρισμό). Συνολικά, οι χώρες θα βρεθούν αντιμέτωπες με σοβαρές κρίσεις ισοζυγίου πληρωμών, με εμπορικά ελλείμματα και προβλήματα συναλλάγματος. Έρχονται κατόπιν οι συνέπειες υγειονομικού χαρακτήρα, που θα έχουν πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα, δεδομένης της αδυναμίας να οργανωθεί μία «καραντίνα» (22).

Ο ήδη σκοτεινός αυτός πίνακας θα πρέπει να συμπληρωθεί προσθέτοντας την έντονη εξάρτηση πολλών αφρικανικών χωρών από τις αγροτικές εισαγωγές. Ήδη ορισμένες παραγωγικές χώρες βρίσκονται σε διαδικασία λήψης μέτρων αυτοπροστασίας, που οδηγούν στη μείωση των εξαγωγών των αγροτικών αγαθών που παράγουν. Αυτό θα μπορούσε να πυροδοτήσει μια διατροφική κρίση σε χώρες όπως η Αλγερία, η Αίγυπτος, το Μαρόκο ή ο Νίγηρας, που είναι έντονα εξαρτημένες ως προς τα τρόφιμα από το εξωτερικό (23).

Για αντίστοιχους λόγους βρίσκονται εκτεθειμένες στους ίδιους κινδύνους πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής. Όπως επισημαίνει ο Pierre Salama, θα «αντιμετωπίσουν σημαντικές μειώσεις των εσόδων τους εξαιτίας της πτώσης των εξαγωγών πρώτων υλών που σχετίζονται με την πτώση στις παγκόσμιες αγορές. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να επιφέρει μια κρίση εσόδων που θα περιόριζε ακόμα περισσότερο την δυνατότητα των οικονομικών προϋπολογισμών τους να απαντήσουν στην οικονομική και κοινωνική κρίση» (24).

Επομένως, πλήττονται όλες οι αναδυόμενες και οι υπό ανάπτυξη χώρες: αντιμετωπίζουν τις ίδιες δυσκολίες και θα πρέπει να δανειστούν την ίδια στιγμή. Οι διαρροές κεφαλαίων έχουν ήδη ξεκινήσει σε πρωτοφανείς διαστάσεις, γιατί οι αγορές προτιμούν να μειώσουν τους κινδύνους και να χρηματοδοτήσουν τις ΗΠΑ, την Κίνα, ή τις ευρωπαϊκές χώρες. Για τον λόγο αυτό η πανδημία είναι μια «βραδυφλεγής βόμβα περιορισμού κυριαρχίας» (25). Δεν προκαλεί, λοιπόν, έκπληξη το γεγονός ότι πολλές χώρες ζήτησαν οικονομική βοήθεια από το ΔΝΤ, το οποίο την χορήγησε παρά την αντίθεση του Τραμπ. Όμως αυτή η βοήθεια φτάνει με το σταγονόμετρο και η αναστολή χρέους που παραχωρείται σε ορισμένες χώρες δεν είναι παρά προσωρινή.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πανδημία καθορίζεται από «μια άνιση και συνδυασμένη ανάπτυξη», όπως και η παγκόσμια οικονομία, την οποία άλλωστε αντανακλά. Οι διεθνείς συναλλαγές θα υποστούν τα ίδια «ζιγκ ζαγκ» με αυτά που υφίστανται στις εθνικές συγκυρίες, γιατί είναι αδύνατη η προσαρμογή σε πραγματικό χρόνο των παγκόσμιων αλυσίδων αξιών. Αν μια χώρα της «περιφέρειας» δεν μπορεί πλέον να διασφαλίσει τον ανεφοδιασμό μιας χώρας του «κέντρου», επειδή πλήττεται με τη σειρά της από την πανδημία, αυτή η ξαφνική διακοπή της παραγωγής στην πρώτη χώρα θα έχει αντανάκλαση και στην οικονομική δραστηριότητα της δεύτερης.

Η εκδοχή του ριμπάουντ

Τις προηγούμενες διαπιστώσεις δεν συμμερίζονται οι υποστηρικτές μιας ανάκαμψης σχήματος «V», που θα επέτρεπε να καλυφθεί μέσα στο 2021 η τρύπα του 2020. Η πιο ριζοσπαστική εκδοχή αυτή της άποψης είναι αναμφίβολα εκείνη του Office for Budget Responsability, που αποτελεί κατά κάποιον τρόπο το βρετανικό αντίστοιχο του (γαλλικού) Ελεγκτικού Συνεδρίου. Προβλέπει ύφεση -12,8% του ΑΕΠ το 2020, το οποίο θα ακολουθηθεί από ανάκαμψη + 17,9% το 2021! Η εικόνα αυτή αποτυπώνεται στο παρακάτω ελλειπτικό διάγραμμα (26):

Στο ίδιο γελοίο μήκος κύματος μπορούμε να εντάξουμε την «τραμποειδή» συνέντευξη του Λάρρυ Σάμμερς, πρώην υπουργό του Κλίντον, πρώην σύμβουλο του Ομπάμα, κλπ. [σσ: ο Λάρρυ Σάμερς υπήρξε, μεταξύ άλλων και «σύμβουλος» των Τσίπρα-Βαρουφάκη, το 2015…]. Σύμφωνα με την «δίχως άλλο αισιόδοξη» άποψη που ο ίδιος υποστηρίζει, «η ανάκαμψη μπορεί να είναι πολύ πιο γρήγορη από ότι θα περίμενε κανείς, γιατί είναι της ίδιας φύσεως με αυτό που συμβαίνει μετά την καθολική ύφεση που πλήττει κάθε χειμώνα την οικονομία του Cape Cod (το Cape Cod είναι ο αγαπημένος τόπος διακοπών της νέο-υορκέζικης και την βοστωνέζικης ελίτ), όπου η ανάκαμψη του αμερικανικού ΑΕΠ συμβαίνει κάθε Δευτέρα». Μετά από αυτήν την χιουμοριστική παρατήρηση, ο Σάμμερς προσθέτει: «πιστεύω, λοιπόν, ότι αν καταφέρουμε να ελέγξουμε την υγειονομική κατάσταση, η επιστροφή στην κανονικότητα θα είναι πιο γρήγορη απ’ ότι στη διάρκεια των οικονομικών κρίσεων ή των συνηθισμένων υφέσεων». Προνοητικά, προσθέτει ωστόσο: «αν και δεν είμαι σίγουρος» (27).

Όλες οι ποσοτικές προβλέψεις δεν χαρακτηρίζονται από την ίδια γελοιότητα, παρότι χρειάζεται κουράγιο για να οδηγήσει κανείς σε αίσια κατάληξη τέτοιου είδους ασκήσεις επί χάρτου. Σε κάθε περίπτωση παρατηρείται ότι στην πλειοψηφία αυτών των προβολών καταβάλλουν προσπάθειες να παρουσιάσουν αισιόδοξες προοπτικές. Είναι δύσκολο να πει κανείς αν αυτό οφείλεται σε μια μέθοδο που υποτιμά την έκταση αυτής της κρίσης, ή γίνεται για να καθησυχάσει (τους επενδυτές;) ελαχιστοποιώντας το μέγεθος του σοκ. Τα παρακάτω γραφήματα μοιάζουν με ευσεβείς πόθους, wishful thinking, όπως λένε στα αγγλικά. Αριστερά, εμφανίζεται η πρόβλεψη του Xerfi για τη Γαλλία, δεξιά εκείνη του ΔΝΤ σε μορφή «swoosh» (24). Ότι οι αναδυόμενες και οι υπό ανάπτυξη χώρες θα πρέπει, σύμφωνα με το ΔΝΤ, να καλύψουν γρήγορα το χάσμα και να σημειώσουν ανάπτυξη 10% μέχρι τα τέλη του 2021, ξεπερνά κάθε προσδοκία.

Για να κλείσουμε τον κύκλο, μπορεί κανείς να παραθέσει ένα άρθρο αρκετά διαφωτιστικό (29), του οποίου ο συντάκτης επιχειρεί έναν (αμφίβολου γούστου) παραλληλισμό με το παιχνίδι του τυφλοπόντικα, όπου πρέπει κάποιος να χτυπήσει τον μεγαλύτερο αριθμό από τυφλοπόντικες που ορθώνουν διαρκώς το κεφάλι τους έξω από διαφορετικές τρύπες.

Ο μύθος της αναγκαστικής αποταμίευσης

Σύμφωνα με αυτόν, ένα από τα αποτελέσματα της καραντίνας είναι ότι οι καταναλωτικές δαπάνες μειώνονται περισσότερο από ότι τα εισοδήματα. Στην περίπτωση της Γαλλίας, το ποσοστό εξοικονόμησης, που κυμαινόταν γύρω στο 15%, θα έπρεπε να εκτιναχθεί έως και στο 35% κατά το δεύτερο τρίμηνο του 2020 (30). Αυτή η αναγκαστική αποταμίευση θα αντιστοιχούσε σε περίπου 55 δις ευρώ για οκτώ εβδομάδες καραντίνας (35). Εάν το ποσοστό εξοικονόμησης επανερχόταν στο προ της κρίσης επίπεδο, η κατανάλωση που έγινε αδύνατη λόγω της καραντίνας θα κάλυπτε την καθυστέρηση και θα υποστήριζε μια γρήγορη ανάκαμψη σχήματος «V».

Το παραπάνω διάγραμμα, από την ίδια μνημονευθείσα μελέτη του Xerfi, αναδεικνύει αυτό το υπεραισιόδοξο σενάριο, του οποίου η σχέση με την αλήθεια είναι σχεδόν μηδενική (θα μας άρεσε να δούμε την «εξίσωση» που οδηγεί σε αυτό το αποτέλεσμα).

Η αισιοδοξία αυτή μετριάστηκε αμέσως από τον συντάκτη της μελέτης: «επί χάρτου», εξηγεί, μπορούμε να υπολογίζουμε στο «περίφημο κομπόδεμα της Γαλλίας για τις έκτακτες ανάγκες», όμως «αυτή την ευτυχή κατάληξη δεν θα την δούμε. Δεν θα υπάρξει ούτε ένα χαρούμενο αύριο, ούτε καν μια άμβλυνση του σοκ» (32).

Το πρόβλημα των σεναρίων αυτών είναι ότι προϋποθέτουν σαφώς ένα γενικευμένο σταμάτημα της καραντίνας και μια άμεση επανεκκίνηση της παραγωγής. Υποτιμούν τον κύκλο πανδημία/οικονομία και τον κύκλο προσφορά/ζήτηση. Αντιμετωπίζουν εξάλλου, μια κλασσική δυσκολία σε σχέση με το ποσοστό αποταμίευσης. Ακόμα και πριν από την κρίση, επρόκειτο για μια από τις καθοριστικές μεταβλητές σε μια άσκηση οικονομικής πρόβλεψης και, χωρίς αμφιβολία, μια από τις πιο δύσκολες να ενταχθεί σε υπόδειγμα. Ο λόγος είναι ότι δεν υπάρχει ποσοστό αποταμίευσης που προκύπτει από την συμπεριφορά ενός «αντιπροσωπευτικού παράγοντα», δηλαδή ενός μέσου καταναλωτή. Από την εποχή του Κέυνς γνωρίζουμε ότι οι πλούσιοι αποταμιεύουν περισσότερο. Το παρακάτω γράφημα το αναπαριστά τέλεια: το 20% των νοικοκυριών με τα χαμηλότερα εισοδήματα (πλαίσιο Q1) έχει αρνητικό ποσοστό αποταμίευσης (χρεώνεται), το επόμενο 20% έχει μηδενικό ποσοστό, ενώ η μεγαλύτερη αποταμίευση προέρχεται από τα υψηλά εισοδήματα. (33). Ορισμένες ακριβείς μελέτες δείχνουν ότι η εξέλιξη της αποταμίευσης εξαρτάται από την δομή των εισοδημάτων: συνολικά, οι μισθωτοί αποταμιεύουν λιγότερο (34).

Το να υπολογίζει κανείς στην εκτίναξη αυτής της «αναγκαστικής αποταμίευσης» για την επανεκκίνηση της οικονομίας είναι δείγμα μιας κάποιας «κοινωνικής αποστασιοποίησης», που παραβλέπει την τύχη των οικονομικά ασθενέστερων, αυτών που ζουν σε συνθήκες γαλέρας επειδή έχασαν τη δουλειά και το εισόδημα και κάνουν ουρά για να βρουν κάτι να φάνε. Στηριζόμενος σε μια μελέτη για την κατοικία του l’Insee και σε μια έρευνα του Ifop (35), ο Pierre Concialdi αποδεικνύει ότι η μείωση της δραστηριότητας είχε «συνέπειες πάνω στα εισοδήματα περισσοτέρων από το ένα τρίτο του ενεργού πληθυσμού», βυθίζοντάς τους σε σοβαρές οικονομικές δυσκολίες. Έχουν ληφθεί βεβαίως κάποια μέτρα για την προσωρινή ανεργία, όμως «απέχουν πολύ από το να αποκαθιστούν το σύνολο των εισοδηματικών απωλειών. Κατά μέσο όρο, μπορούμε να υπολογίσουμε ότι οι απώλειες των μισθωτών κυμαίνονται περίπου στα 400 ευρώ το μήνα, δηλαδή σε 800 ευρώ μετά από δύο μήνες καραντίνας». Ο Concialdi εκτιμά ότι ανέρχονται γύρω στα 2,5 έως 2,8 εκατομμύρια τα νοικοκυριά ενοικιαστών (δηλαδή περίπου 6 -7 εκατομμύρια άτομα), τα οποία χτυπήθηκαν σκληρά από την ύφεση, προτείνοντας «μια πιο δραστική παρέμβαση της κρατικής εξουσίας σε εθνική κλίμακα, είτε διαμέσου ενός μορατόριουμ στα ενοίκια, είτε/και με τη δημιουργία ενός ταμείου αλληλεγγύης» (36).

Ακόμα κι αν διάφορα μέτρα άμβλυναν μια απότομη μείωση των μισθών, ουσιαστικά υπολογίζουν πάνω στους πλούσιους για την επανέναρξη της κατανάλωσης και την απασχόληση άλλων. Αλλά ξεχνούν ότι οι πλούσιοι θα καταγράψουν ζημιές στις περιουσίες τους και είναι ακατανόητο γιατί, μέσα σε αυτές τις συνθήκες, θα οδηγούνταν στην τάση για υπερκατανάλωση.

Παρότι οι μελέτες που παρατίθενται (του OFCE και του Xerfi) περιλαμβάνουν μια λεπτομερή καταγραφή των μεγεθών, αυτές υποδεικνύουν μια ακόμη δυσκολία. Ο OFCE επισημαίνει ότι «οι οκτώ εβδομάδες καραντίνας θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μείωση του ποσοστού της προστιθέμενης αξίας των επιχειρήσεων κατά 2,9 μονάδες τον χρόνο, κάτι που αντιστοιχεί σε απώλειας 35 δισ. ευρώ». Το ένα από τα άμεσα αποτελέσματα της κρίσης είναι πράγματι η μείωση της κερδοφορίας των επιχειρήσεων, του ποσοστού της απόδοσής τους (γι’ αυτές που δεν θα οδηγηθούν σε πτώχευση). Θα πρέπει λοιπόν να γίνουν τα πάντα «για να σωθεί ο στρατιώτης Ράιαν». Η ανάκαμψη σε σχήμα «V» δεν προϋποθέτει απλώς μια αναζωπύρωση της κατανάλωσης, αλλά επίσης, ταυτόχρονα, και των επενδύσεων. Αλλά «δεν μπορούμε να αναγκάσουμε να πιει νερό έναν γάιδαρο που δεν διψάει». Οι επενδύσεις θα είναι σε αντίφαση για πολύ καιρό με τα χρέη των επιχειρήσεων και με την ορατή έλλειψη ζήτησης. Μετά την κρίση του 2008, οι επιχειρήσεις βρέθηκαν αντιμέτωπες με την ίδια ανάγκη να μειώσουν τα χρέη τους και το έκαναν μειώνοντας τις επενδύσεις, τους μισθούς και την απασχόληση. Αυτές οι εξελίξεις «είναι πιθανό να επαναληφθούν και μετά την κρίση του κορονοϊού», μας προειδοποιεί ο Patrick Artus (37).

Ριμπάουντ, είπατε ριμπάουντ;

Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί εκ προοιμίου ένα φαινόμενο ριμπάουντ στην οικονομική επανεκκίνηση: ότι ανακουφισμένοι από το γεγονός της εξόδου από την κρίση, οι καταναλωτές θα αποφάσιζαν να αντισταθμίσουν τα άγχη της υγειονομικής κρίσης καταναλώνοντας με ζέση τις «αναγκαστικές αποταμιεύσεις» τους, προκειμένου, κατά κάποιον τρόπο, να καλύψουν την καθυστέρηση. Η εμπιστοσύνη θα επανερχόταν και η οικονομική δραστηριότητα θα μπορούσε να ξεκινήσει και πάλι δυναμικά. Αναφέρθηκαν ήδη οι λόγοι για τους οποίους ένα τέτοιο σενάριο, που, για ακόμα μια φορά, προϋποθέτει μία πλήρη και άμεση έξοδο από την καραντίνα, δεν παίρνει υπόψη τον σωρό των ερειπίων μέσα στα οποία αυτή η ανάκαμψη καλείται να πραγματοποιηθεί. Αυτό το σενάριο ξεχνάει έναν ακόμα παράγοντα: τον φόβο της αρρώστιας. Είναι αυτό που τονίζει η ανάλυση του επιδημιολόγου Johsua Epstein, ο οποίος προτείνει τη θεωρία της «δίδυμης μετάδοσης», που συνδυάζει την ίδια την ασθένεια και τον φόβο της ασθένειας (38). Σύμφωνα με το μοντέλο που υποστηρίζει, ο φόβος της ασθένειας οδηγεί τον πρώτο καιρό σε μέτρα που εμποδίζουν την διάδοση της επιδημίας. Όταν τα πράγματα φαίνεται να πηγαίνουν καλυτέρα, ο φόβος αμβλύνεται και τα μέτρα προστασίας χαλαρώνουν προοδευτικά ή εγκαταλείπονται. Είναι τότε που η ανάσχεση του φόβου γίνεται καταστροφική. Εάν μεταξύ αυτών που αρχίζουν να κυκλοφορούν υπάρχουν έστω και μερικά κρούσματα, η επανάληψη της δραστηριότητας ρίχνει «λάδι στη φωτιά» (με την έννοια της έκθεσης των ανθρώπων στην μόλυνση) και ένα νέο κύμα αναζωπυρώνεται.

Είναι ένα εντελώς άλλο «ριμπάουντ» αυτό που πρέπει να προσέξουμε, εκείνο της επιστροφής στις πολιτικές δημοσιονομικής σταθερότητας. Πρέπει, με προσοχή, να ανοίξουμε εδώ μια μικρή παρένθεση για να αξιολογήσουμε τα μέτρα που λήφθηκαν ή ανακοινώθηκαν μέχρι σήμερα. Μπορούμε να πούμε ότι τουλάχιστον όσον αφορά την Ευρώπη, οι κυβερνήσεις δέχτηκαν να κάνουν μια προσπάθεια σε σχέση με τους προϋπολογισμούς, ή εν πάση περιπτώσει, έδειξαν αρχικά να παίρνουν μια τέτοια απόφαση. Μπορούμε να κατανοήσουμε τις διαστάσεις της διαφοράς, κάνοντας σύγκριση με το ποσοστό της ανεργίας στις ΗΠΑ που αυξάνει εκρηκτικά, ενώ παραμένει σχετικά περιορισμένη στην Ευρώπη. Τα μέτρα που λήφθηκαν είναι προφανώς ανεπαρκή, με λάθος στοχεύσεις και ανεπαρκώς συντονισμένα. Αλλά, παρά αυτά τα όριά τους, τα μέτρα οδηγούν σε κάθε χώρα σε μια σημαντική αύξηση του δημόσιου χρέους.

Δημόσιο χρέος ως ποσοστό επί του ΑΕΠ

Οι εκτιμήσεις του ΔΝΤ (39), που αναπαράγονται στον παραπάνω πίνακα, δίνουν τις τάξεις μεγέθους: για το σύνολο της ευρωζώνης, το δημόσιο χρέος θα περάσει από 84,1 στο 97,4% του ΑΕΠ, δηλαδή θα σημειώσει αύξηση κατά 13 ποσοστιαίες μονάδες. Αυτή η συνέπεια θα είναι ακόμα εντονότερη – και δραματική – για την Ελλάδα, που ακολουθείται από τις χώρες του «Νότου», την Ιταλία, την Ισπανία, την Πορτογαλία και ….τη Γαλλία. Για άλλες χώρες, όπως η Γερμανία και η Ολλανδία, οι συνέπειες θα είναι μικρότερες.

Η υπόθεση που μπορούμε να κάνουμε είναι ότι, επομένως, οι κυβερνήσεις θα επωφεληθούν και από την παραμικρή ευκαιρία για δικαιολογήσουν την επιστροφή σε μέτρα «εξυγίανσης», ακολουθώντας τρόπους που θα ποικίλουν από τη μια χώρα στην άλλη. Η εμπειρία της προηγούμενης κρίσης ενισχύει αυτήν την υπόθεση: οι πολιτικές λιτότητας που εφαρμόστηκαν από το 2010 και το 2011 τροφοδότησαν μιαν επιστροφή στην ύφεση. Οι κυβερνήσεις πήραν δίχως άλλο το μάθημα τους, και θα προσπαθήσουν να μην σφίξουν πρόωρα τη βίδα. Αλλά η συζήτηση θα επικεντρωθεί περισσότερο στην επιλογή της κατάλληλης στιγμής, παρά στην αναγκαιότητα μιας τέτοιας στροφής. Οι αντιθέσεις μεταξύ «λιτών» και «πολυέξοδων» χωρών δεν μπορεί παρά να αναπαραχθούν, παρά τις παρεμβάσεις της ΕΚΤ και παρά τις διαφορετικές προτάσσεις που αναπτύσσονται (και στις οποίες θα χρειαστεί να επανέλθουμε). Τα πίσω-μπρος των μη συντονισμένων δημοσιονομικών πολιτικών, σε συνδυασμό με τις αμπώτιδες και τις πλημμυρίδες της επιδημίας, δημιουργούν τον κίνδυνο της επιλογής μιας διστακτικής πολιτικής, μέσα στα δόντια της κρίσης.

Εξάλλου, κανείς δεν θα μπορεί να πει ότι δεν μας έχουν προειδοποιήσει, όπως φαίνεται από αυτό το μικρό ανθολόγιο (40): «Θα πρέπει να καταβάλλουμε προσπάθειες για να μειώσουμε το χρέος» (υπουργός οικονομικών της Γαλλίας), «θα πρέπει να δουλεύουμε περισσότερο από πριν» (η υφυπουργός του), «η διαχείριση των χρεών που κληρονομήσαμε από την κρίση προϋποθέτει αναγκαστικά αυστηρές περικοπές στον προϋπολογισμό, με δημόσιες δαπάνες πιο επιλεκτικές» (διοικητής της Τράπεζας της Γαλλίας), «θα πρέπει, αργά ή γρήγορα, να θέσουμε επί τάπητος το ερώτημα του χρόνου εργασίας, των εορταστικών αργιών και του επιδόματος αδείας, προκειμένου να επιτύχουμε την ανάκαμψη και να διευκολύνουμε, με περισσότερη δουλειά, την δημιουργία μιας μεγαλύτερης ανάπτυξης» (το αφεντικό των γάλλων αφεντικών).

Όμως είναι αναμφίβολα ο Philipe Aghion εκείνος που έδωσε το πραγματικό «κλειδί». Σε μια ραδιοφωνική συνέντευξή του για το δημόσιο χρέος, επανέλαβε πολλές φορές την άποψη ότι «το σημαντικό είναι να εμπνέουμε εμπιστοσύνη στις αγορές (41)». Έβαλε το δάχτυλο πάνω σε ένα βασικό σημείο: πέρα από τις τεχνικού χαρακτήρα συζητήσεις, η πραγματικότητα είναι ότι τα δημόσια χρέη που προορίζονται για την χρηματοδότηση κοινωνικών (και περιβαλλοντικών) αναγκών πρέπει να περάσουν από τα καυδιανά δίκρανα των χρηματοπιστωτικών αγορών, με άλλα λόγια, να προσαρμοστούν στις ανάγκες των ιδιωτικών συμφερόντων, των οποίων οι περίφημες αγορές δεν είναι παρά οι εκπρόσωποι.

Οι ηγέτες ετοιμάζουν λοιπόν το χτύπημα της επόμενης μέρας. Ενισχύονται από εκκλήσεις αρθρογράφων όπως ο Eric Le Boucher, ο οποίος διακηρύσσει ότι «η διατήρηση της ζωής αποτελεί μεν μια ιερή αρχή, αλλά η επιστροφή στην εργασία όπως και η υπεράσπιση των ιδιωτικών ελευθεριών, αποτελούν επίσης μια ανθρώπινη αξία (42)». Για κάποιον άλλο, πρόεδρο ενός υπερφιλελεύθερου ινστιτούτου, «η ζωή είναι ένα ρίσκο και αυτό είναι το αντίτιμό της (43)». Το αποκορύφωμα ήρθε από τον δημοσιογράφο της Libération, Jean Quatremer, που γράφει: «Είναι παράλογο αν το σκεφτεί κανείς: να βυθιστεί ο κόσμος στην πιο σοβαρή ύφεση μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, για μια πανδημία που έχει σκοτώσει μέχρι στιγμής λιγότερους από 100.000 ανθρώπους (χωρίς να αναφέρουμε την προχωρημένη ηλικία τους), μέσα σε έναν κόσμο που αριθμεί 7 δισεκατομμύρια κατοίκους». Λίγα λεπτά αργότερα, επαναλαμβάνει την αγανάκτησή του: «Αναρωτιέμαι πότε θα επιστρέψουμε στην λογική; Όταν η ύφεση θα φθάσει το -20%; (44)».

Οι γύπες έχουν βγει στο κυνήγι. Στις ΗΠΑ, η Wall Street Journal (45) αποκαλύπτει ότι «ένας αυξανόμενος αριθμός επενδυτών ετοιμάζεται γι’ αυτό που πιστεύουν ότι αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία: να αγοράσουν την ακίνητη περιουσία ανθρώπων που βρίσκονται σε κατάσταση αδυναμίας, σε προνομιακές τιμές. Εταιρείες επενδύσεων όπως η Blackstone Group Inc, Brookfield Asset Management et Starwood Capital Group διαθέτουν δισεκατομμύρια δολάρια και «ενδιαφέρονται» για ξενοδοχεία, καταστήματα, υποθηκευμένες κατοικίες και άλλες αξίες που υπέστησαν πιέσεις τις τελευταίες εβδομάδες». Η κρίση θα μπορούσε λοιπόν να αποτελέσει «ευλογία» (bonanza), όπως εξηγεί ο David Schechtman, του Meridian Capital Group. Φροντίζει, βεβαίως, να εκφράσει όλη του την συμπάθεια: «οι σκέψεις και οι προσευχές μας στρέφονται σε όλους τους αμερικανούς συμπολίτες μας και κανείς δεν επιδιώκει να επωφεληθεί από την δυστυχία άλλων», όμως «αφήνει την συγκίνηση κατά μέρος» για να αναπτύξει σε βάθος την σκέψη του: «θα σας το πω: ένας μεγάλος αριθμός επενδυτών ακινήτων το περιμένει αυτό εδώ και μία δεκαετία». Αυτό το παράδειγμα δείχνει, μεταξύ άλλων, ότι η έξοδος από την κρίση θα αποτελέσει ένα πολιτικό και κοινωνικό διακύβευμα.

Ο κλονισμένος καπιταλισμός

Ο καπιταλισμός έχει δεχτεί ένα σοβαρό κλονισμό και δεν θα συνέλθει εύκολα. Αυτή η γρήγορη επισκόπηση ανέδειξε τουλάχιστον πέντε μηχανισμούς που θα φρενάρουν μια ενδεχόμενη ανάκαμψη:

1. Οι επιχειρήσεις, χρεωμένες και με αβέβαια ανοίγματα, θα διστάσουν να επενδύσουν και θα επιδιώξουν να μειώσουν τις θέσεις εργασίας και τους μισθούς.

2. Τα νοικοκυριά, φτωχοποιημένα ή έντρομα, θα μειώσουν την κατανάλωση, θα προτιμήσουν μια αυτοπροστατευτική αποταμίευση και θα αναβάλλουν αγορές αγαθών διαρκείας.

3. Τα κράτη θα καταλήξουν στην επιδίωξη της «εξυγίανσης» των δημόσιων οικονομικών.

4. Οι αλυσίδες αξιών είναι σε αποδιοργάνωση και το διεθνές εμπόριο θα επιβραδυνθεί.

5. Οι αναδυόμενες χώρες, έχοντας πληγεί από την έξοδο κεφαλαίων και την μείωση των τιμών πρώτων υλών, θα συμβάλουν στην υποχώρηση της παγκόσμιας οικονομίας.

Η κρίση αυτή οξύνει έτσι τάσεις ή εντάσεις που προϋπήρχαν του ξεσπάσματος της. Σε συνδυασμό με την υγειονομική κρίση, έχει ως αποτέλεσμα την είσοδο σε ένα κλίμα γενικής αβεβαιότητας και την εμπέδωση των διστακτικών επιλογών.

Το παρακάτω γράφημα επιτρέπει την πρόγνωση που μπορεί να γίνει σήμερα: πρόκειται προφανώς περισσότερο για εκτίμηση παρά για μια πρόβλεψη, που είναι αδύνατη.

Η πράσινη καμπύλη δείχνει την προ της κρίσης προοπτική. Η μπλε καμπύλη αναπαριστά την πιθανή διαδρομή της οικονομικής δραστηριότητας. Σε ένα πρώτο διάστημα, παρατηρούμε διακυμάνσεις (θα μπορούσαμε να μιλήσουμε και για αυξομειώσεις) που προκαλούνται από τις διαδοχές καραντίνας και απεγκλωβισμού. Συμβάλλουν στην δημιουργία (σε συνδυασμό με τις προϋπάρχουσες οικονομικές αντιφάσεις) μια υφεσιακής τάσης. Το εύρος αυτών των διακυμάνσεων θα μειώνεται σταδιακά, εάν και εφόσον η οικονομία θα μπορεί να ανακτά την προ υγειονομικής κρίσης τάση της, αλλά σε ένα κατώτερο επίπεδο.

Σημειώσεις

[1] Karl Marx, Friedrich Engels, Le manifeste du parti communiste, 1848. Traduction de Laura Lafargue revue par Friedrich Engels.

[2] ILO, « COVID-19 and the world of work. Updated estimates and analysis », 7 April 2020.

[3] voir Michel Husson, « Sur l’inanité de la science économique officielle : de l’arbitrage entre activité économique et risques sanitaires », A l’encontre, 14 avril 2020.

[4] Jérôme Baschet, « Qu’est-ce qu’il nous arrive? », LundiMatin, 13 avril 2020.

[5] « AMLO usa imágenes religiosas como ‘escudo protector’ contra el Covid-19 », Diario de México, 18 de marzo de 2020. Voir un extrait (assez hallucinant) de sa conférence de presse ici.

[6] Il avait notamment institué une prestation pour les adultes de plus de 70 ans (Pensión Universal Alimenticia para Adultos Mayores), les mères célibataires et les handicapés, et mis à disposition des soins médicaux et des médicaments gratuits pour 750 000 familles pauvres sans protection sociale.

[7] EZLN, « Communiqué du Comité Clandestin Révolutionnaire Indigène », 16 mars 2020.

[8] Angela Merkel, « Conférence de presse du 15 avril 2020 », extraits transmis par @BenjAlvarez1 (avec sous-titres anglais).

[9] rapporté par Jane Maher, une oncologiste, sur twitter.

[10] Imperial College, « Impact of non-pharmaceutical interventions (NPIs) to reduce COVID-19 mortality and healthcare demand », March 16, 2020.

[11] Laura Di Domenico et al., « Expected impact of lockdown in Île-de-France and possible exit strategies », Inserm, 12 avril 2020.

[12] Cette proportion serait « très vraisemblablement inférieure à 15%, y compris dans les zones les plus touchées par la première vague de l’épidémie » estime le Conseil scientifique COVID-19 dans son avis du 2 avril 2020 : « Etat des lieux du confinement et critères de sortie ».

[13] citée par Paul Benkimoun, « Une levée du confinement sans mesures strictes de tests et d’isolement serait inefficace », Le Monde, 12 avril 2020.

[14] Hans Bergstrom, « The Grim Truth About the Swedish Model »,  Project Syndicate, 17 avril 2020.

[15] Annie Thébaud-Mony, « Le gouvernement affaiblit notre capacité collective à lutter contre le virus », Bastamag, 10 avril 2020.

[16] Yann Philippin, Antton Rouget, Marine Turchi, « Masques: les preuves d’un mensonge d’Etat », Mediapart, 2 avril 2020; Ismaël Halissat et Pauline Moullot, « Masques : un fiasco et des mensonges », Libération, 28 avril 2020.

[17] Morgan Stanley, « COVID-19: A Prescription To Get The US Back To Work », April 3, 2020.

[18] Merci à Gilles Raveaud d’avoir signalé ce montage réalisé par Matt Huber.

[19] C’est le cas des fraises et des asperges rendues célèbres par l’inénarrable porte-parole de notre gouvernement qui évoquait au passage les enseignants confinés « qui ne travaillent pas». Voir : Sibeth Ndiaye, « Fraises et asperges », BFMTV, 25 mars 2020.

[20] OCDE, « Covid-19 and International Trade: Issues and Actions », April 2020.

[21] The World Bank, « Assessing the Economic Impact of Covid-19 and Policy Responses in Sub-Saharan Africa », April 2020.

[22] Sarah Diffalah, « Comment gérer l’impossible confinement en Afrique », L’Obs, 13 avril 2020.

[23] Antoine Bouët, « Coronavirus et sécurité alimentaire en Afrique », Telos, 9 avril 2020.

[24] Pierre Salama, « En Amérique latine, la pandémie s’ajoute à d’autres crises », Libération, 8 avril 2020.

[25] Pierre-Olivier Gourinchas, Chang-Tai Hsieh, « COVID-19 : Une bombe à retardement de défauts souverains », Project Syndicate, 9 avril 2020.

[26] Office for Budget Responsibility, « OBR coronavirus reference scenario », April 14, 2020.

[27] Larry Summers, « Recovery Could Be Faster Than Anticipated » , Vanity Fair, April 2, 2020.

[28] Olivier Passet, « Covid-19 : la contagion sectorielle de l’économie réelle L’ampleur du choc, les limites du rebond », Xerfi, 20 avril 2020 ; FMI, « The Great Lockdown », World Economic Outlook, April 2020.

[29] Ed Yong, « How the Pandemic Will End », The Atlantic, March 25, 2020.

[30] Olivier Passet, « Covid-19 : la contagion sectorielle de l’économie réelle L’ampleur du choc, les limites du rebond », Xerfi, 20 avril 2020.

[31] OFCE, « Évaluation de l’impact économique de la pandémie », 20 avril 2020.

[32] Olivier Passet, « Le rattrapage après-crise : les illusions perdues » Xerfi, 24 avril 2020.

[33] Mikael Beatriz, Thomas Laboureau, Sylvain Billot, « Quel lien entre pouvoir d’achat et consommation des ménages?, Note de conjoncture, Insee, juin 2019.

[34] Jean-François Ouvrard et Camille Thubin, « La composition du revenu aide à comprendre l’évolution du taux d’épargne des ménages en France », Bulletin de la Banque de France, février 2020.

[35] Ifop/Fondation Jean Jaurès, « Les actifs et le télétravail à l’heure du confinement », mars 2020.

[36] Pierre Concialdi, « Confinement, récession et baisse des revenus? », Ires, avril 2020.

[37] Patrick Artus, « Comment les entreprises se désendettent-elles? », 21 avril 2020.

[38] Joshua M. Epstein, Jon Parker, Derek Cummings, Ross A. Hammond, « Coupled Contagion Dynamics of Fear and Disease: Mathematical and Computational Explorations », PLoS ONE, Volume 3, Issue 12, 1st December 2008.

[39] FMI, « Policies to Support People During the COVID-19 Pandemic », Fiscal Monitor, April 2020.

[40] Dans l’ordre d’apparition : Bruno Le Maire, « Il faudra faire des efforts pour réduire la dette », Reuters, 10 avril 2020 ; Agnès Pannier-Runacher, « Travailler plus que nous ne l’avons fait avant », AFP, 11 avril 2020 ; François Villeroy de Galhau, « Il n’y a pas de miracle : nous devrons porter plus longtemps des dettes publiques plus élevées », Le Monde, 8 avril 2020 ; Geoffroy Roux de Bézieux, « La reprise, c’est maintenant ! » Le Figaro, 10 avril 2020.

[41] Philippe Aghion, « Penser l’économie de demain », France Culture, 24 avril 2020.

[42] Éric Le Boucher, « Il faut sortir la France du confinement », Les Echos, 10 avril 2020.

[43] Jean-Philippe Delsol, « Confinement : jusqu’où peut-on aller? », Les Echos, 10 avril 2020.

[44] Jean Quatremer, « Une sélection de tweets » tweet, avril 2020.

[45] Konrad Putzier and Peter Grant, « Real-Estate Investors Eye Potential Bonanza in Distressed Sales », The Wall Street Journal, April 7, 2020.