Όψεις της Αντίστασης και του Δεκέμβρη ΄44

Πραγματοποιήθηκε στις 3/12 από την “Ανατρεπτική Συμμαχία για την Αθήνα” ένας ιστορικός περίπατος με θέμα “Όψεις της Αντίστασης και του Δεκέμβρη του 1944”. Πάνω από 150 άτομα, όλων των ηλικιών, συμμετείχαμε σε αυτή την ιστορική και πολιτική ξενάγηση όπου με τη βοήθεια των ιστορικών και αγωνιστών Γιώργου Αλεξάτου, Γιώργου Μιχαηλίδη, Λέανδρου Μπόλαρη και Νίκου Σκοπλάκη περιηγηθήκαμε και συζητήσαμε για κομβικά σημεία της ιστορίας της Αθήνας αλλά και της αριστεράς και των κινημάτων. 
Πρώτος σταθμός μας ήταν το σπίτι του αγωνιστή Παναγή Δημητράτου στην Δουκίσσης Πλακεντίας 3, όπου στις 23 Φεβρουαρίου 1943  αντιπρόσωποι από δέκα αντιστασιακές οργανώσεις συναντήθηκαν και συμφώνησαν την ίδρυση της ΕΠΟΝ. Ο ρόλος της ΕΠΟΝ στον αντιστασιακό αγώνα είναι ανεκτίμητος. Μέσα από τις γραμμές της περισσότεροι από 600.000 νεολαίοι, στην πλειοψηφία τους νέοι εργάτες και εργάτριες (τα 2/5 της ΕΠΟΝ αποτελούνταν από γυναίκες, όπως πολύ σωστά τονίστηκε) αλλά και φοιτητές/τριες και μαθητές/τριες βρήκαν τη φωνή τους και συνέδραμαν στην ήττα της γερμανικής κατοχής. Με το σύνθημα “Πολεμάμε και Τραγουδάμε” αυτή η νεολαία συγκρούστηκε όχι μόνο με το φασιστικό καθεστώς αλλά και με το σύστημα του καπιταλισμού. 
Το σπίτι της ΕΠΟΝ παρόλο που έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο ήδη από την δεκαετία του 1980, έχει εγκαταλειφθεί στη μοίρα του και καταρρέει με ευθύνη του κράτους και της δημοτικής αρχής. Ήδη από το 1995 υπάρχουν συζητήσεις και υποσχέσεις για την συντήρηση του και την μετατροπή του σε Μουσείο της ΕΠΟΝ, υπό την πίεση της αριστεράς αλλά και τοπικών φορέων και επιτροπών κατοίκων, αλλά καμία κίνηση δεν έχει γίνει για την διατήρηση αυτού του κομματιού της ιστορίας της πόλης μας. 
Προσφυγικά και 
φυλακές Αφέρωφ
Δεύτερος σταθμός μας ήταν τα Προσφυγικά της Λεωφ. Αλεξάνδρας. Οι οκτώ πολυκατοικίες που χτίστηκαν την περίοδο 1933-35 υπό κρατική μέριμνα για να στεγάσουν πρόσφυγες της Μικρασιατικής καταστροφής είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την ιστορία των κοινωνικών αγώνων από τότε ως τώρα. Οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν εδώ εντάχτηκαν στο εργατικό δυναμικό και έγιναν κομμάτι των εργατικών κινημάτων των δεκαετιών του 30 και 40. Κατά τη διάρκεια της κατοχής πολλοί συμμετείχαν στον αντιστασιακό αγώνα και με τη στήριξη τους τα προσφυγικά έγιναν ορμητήριο του ΕΛΑΣ. Ήταν σημαντικό “κάστρο” των ντόπιων Ελασιτών και των Ελασιτών της υπαίθρου ενώ τα σημάδια από τις ριπές τους τοίχους είναι ακόμα εμφανή και μαρτυρούν τις σκληρές μάχες. Τα προσφυγικά κατοικούνται ακόμα, μάλιστα στο χώρο μας υποδέχτηκαν και μέλη της Κοινότητας Κατειλημμένων Προσφυγικών της Λεωφόρου Αλεξάνδρας που μας μίλησαν για τη συλλογικότητα και τις δομές που έχουν στήσει για να καλύψουν τις ανάγκες των κατοίκων, ενώ πρόσφατα οργανώθηκε και εκδήλωση με τους εργαζομένους του νοσοκομείου Άγιος Σάββας. Έχει παρθεί η πρωτοβουλία για παραχώρηση διαμερισμάτων σε συγγενείς των ασθενών του νοσοκομείου. 
Επόμενη στάση μας ήταν ο Άρειος Πάγος, όπου βρισκόταν από το 1892 μέχρι το 1971 το συγκρότημα των φυλακών Αβέρωφ. Εδώ φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν χιλιάδες αντιφρονούντες κυρίως κομμουνιστές καθώς είχαν άτυπα μετατραπεί σε φυλακές πολιτικών κρατουμένων, χρήση που είχαν ως τη δικτατορία των Συνταγματαρχών. Στη γυναικεία πτέρυγα αυτού του βασανιστηρίου φυλακίστηκαν δεκάδες αγωνίστριες κυρίως εργάτριες για την αντισταστιακή δράση τους στις οποίες έγινε ειδική μνεία καθώς τείνουμε να ξεχνάμε πόσο σημαντική ήταν η συμβολή τους στον αγώνα. Μετά την απελευθέρωση της Αθήνας έγιναν χώρος κράτησης δωσιλόγων και συνεργατών της κατοχικής κυβέρνησης ενώ η φρουρά τους είχε ανατεθεί στο 64ο σύνταγμα του πυροβολικού των Βρετανών και σε ένα σώμα χωροφυλάκων οι οποίοι κατά τα Δεκεμβριανά απελευθέρωσαν αρκετούς από τους κρατούμενους προκειμένου να πολεμήσουν εναντίον του ΕΛΑΣ. Στις 18 Δεκεμβρίου 1944 σύνταγμα του ΕΛΑΣ καταλαμβάνει τις φυλακές για να εξασφαλίσει πως οι δωσίλογοι δε θα αφεθούν ελεύθεροι ενώ μοίρες της βρετανικής αεροπορίας βομβαρδίζουν τόσο το κτίριο των φυλακών όσο και τις γύρω περιοχές για να εξουδετερώσουν τις θέσεις τους ΕΛΑΣ. Πολλοί από τους δωσίλογους που επέζησαν τα Δεκεμβριανά εντάχθηκαν αργότερα στον κρατικό μηχανισμό και αρκετοί μάλιστα επέστρεψαν στις φυλακές ως φρουροί και βασανιστές των αντιφρονούντων. 
Εξάρχεια
Μετά οδηγηθήκαμε στην αρχή της Ιπποκράτους, κοντά στο σπίτι όπου στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941 ιδρύθηκε το ΕΑΜ από τέσσερα κόμματα, το ΚΚΕ, το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος (ΣΚΕ), το Αγροτικό Κόμμα και την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ). Είχε ήδη προηγηθεί το Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο από τον Ιούλιο του 1941 στο χώρο του συνδικαλισμού. Στόχος του ΕΑΜ ήταν η ευρύτερη συστράτευση όσο των δυνατών περισσότερων δυνάμεων στον αντιφασιστικό αγώνα. Ο αυτοπεριορισμός των στόχων του κινήματος σε “εθνικοαπελευθερωτικό” και χωρίς να θέτει το ζήτημα της εξουσίας ήταν ένας από τους παράγοντες που εξηγεί πολλές από τις λαθεμένες αποφάσεις της ηγεσίας του ΚΚΕ το επόμενο διάστημα. Το ΕΑΜ όμως διαμορφώθηκε σαν ένα πλατύ κοινωνικό μέτωπο που συσπείρωσε τα φτωχά στρώματα των εργαζομένων και του λαού και με την ύπαρξη ισχυρού ένοπλου τμήματος (ΕΛΑΣ) ανέπτυξε ένα από τα ισχυρότερα εργατικά και λαϊκά κινήματα της Ευρώπης με τεράστιες απεργίες και κινητοποιήσεις. Το ζήτημα της εξουσίας θα έμπαινε de facto αργά ή γρήγορα και οι εκπρόσωποι της αστικής τάξης δεν θα το επέτρεπαν. Ήδη από το 1943 δυνάμεις των Συμμάχων άρχισαν να συσπειρώνονται με τους πρώην συνεργάτες των Γερμανών εναντίον του ΕΛΑΣ και του ΕΑΜ, γεγονός που η ηγεσία του ΚΚΕ απέτυχε ή αμέλησε να αντιμετωπίσει. 
Περνώντας από την περιοχή των Εξαρχείων μιλήσαμε περισσότερο για τις μάχες που δόθηκαν σε αυτή τη γειτονιά. Από την περίοδο της κατοχής ακόμα τα Εξάρχεια ήταν τόπος πολλών διαδηλώσεων και απεργιακών κινητοποιήσεων θρηνώντας και θύματα. Ήταν από τα πρώτα ενεργά μέτωπα των Δεκεμβριανών με κέντρο το Πολυτεχνείο, όπου οχυρώθηκε ο λόχος Μπάιρον που ήταν ο λόχος του ΕΛΑΣ σπουδαστών. Δεκαπέντε πολυκατοικίες είχαν γίνει φυλάκια του  ΕΛΑΣ και η θέση τους ήταν σημαντική λόγω της εγγύτητας με τα βρετανικά στρατεύματα στο Σύνταγμα. Οι αγωνιστές και αγωνίστριες του ΕΛΑΣ πολεμούσαν με αυτοθυσία και με εξαιρετική εφευρετικότητα ενάντια στα τανκς και τις ρουκέτες. Κατέλαβαν μάλιστα και το κτίριο της Γενικής Ασφάλειας, απέναντι από το Πολυτεχνείο παρά την ασφυκτική αντεπίθεση των Βρετανών. Οι μάχες συνεχίζονταν όλο το Δεκέμβρη μέχρι και τις αρχές του Ιανουαρίου και είναι άφθονα τα ντοκουμέντα για την επιμονή και τον ηρωισμό των αγωνιστών/στριών ακόμα κι όταν έγινε ξεκάθαρο ότι δεν μπορούσαν να κερδίσουν. 
Εργατικό ΕΑΜ
Επόμενος σταθμός της διαδρομής μας ήταν τα γραφεία της ΓΣΕΕ. Κατά την κατοχή, η κυβέρνηση Τσολάκογλου διόρισε δική της ηγεσία στη ΓΣΕΕ που δεν κατάφερε όμως να αποτρέψει την οργάνωση ενός τεράστιου εργατικού κινήματος υπό την ηγεσία του Εργατικού ΕΑΜ και συνέχιζε να βάζει στην ατζέντα τις εργατικές διεκδικήσεις. Το 1943 το ΕΕΑΜ έφτασε να ελέγχει το σύνολο των εργατικών σωματείων ενώ παράλληλη ανάπτυξη υπήρχε και στους χώρους των δημοσίων υπαλλήλων. Ήταν τόσο μεγάλη η επιρροή τους στο κόσμο που η Ασφάλεια δυσκολευόταν να δράσει παρόλο που οι κομμουνιστές ήταν σε συνθήκες παρανομίας. Τον Αύγουστο του 1944 καθαιρεί την διορισμένη ηγεσία της ΓΣΕΕ και καταλαμβάνει το κτίριο. Οι αγώνες του συνδικαλιστικού κινήματος δεν σταματούν ακόμα και ενάντια στην κυβέρνηση Παπανδρέου στην οποία συμμετέχει και το ΕΑΜ έχοντας αναλάβει τα υπουργεία των Οικονομικών, Εργασίας, Γεωργίας, Δημοσίων Έργων. Αξίζει να σημειώσουμε πως στο όνομα της Εθνικής Ανασυγκρότησης οι υπουργοί όχι μόνο δεν προώθησαν τις εργατικές διεκδικήσεις αλλά συνυπέγραψαν μειώσεις μισθών, απολύσεις και μέτρα ευνοϊκά προς τους βιομηχάνους. Η δυναμική όμως των εργατικών αγώνων δεν μπορούσε πια να περιοριστεί. Με το κάλεσμα απεργίας στις 3 Δεκέμβρη η Αθήνα πάγωσε. Μπήκε μια ενδιαφέρουσα πτυχή που συνήθως λείπει από τις αφηγήσεις για την περίοδο, συζητάμε δηλαδή για δύο κυρίως αντίπαλους πόλους, την ηγεσία του ΚΚΕ/ΕΑΜ και το αστικό στρατόπεδο. Παραβλέπουμε πως υπάρχει σε όλες τις μεγάλες ιστορικές στιγμές και η κίνηση του εργατικού κόσμου που ακολουθεί μια ανεξάρτητη πορεία και αναπτύσσει δική της δυναμική ανεξάρτητα από τις επιθυμίες και τις κατευθύνσεις οποιουδήποτε καθοδηγητικού κέντρου. Είναι δύσκολο να μελετήσουμε την ιστορία των κινημάτων γενικώς και συγκεκριμένα των Δεκεμβριανών αν δεν έχουμε έστω στο πίσω μέρος του μυαλού μας αυτή την πρωτοβουλία της εργατικής τάξης. Από τον Οκτώβρη μέχρι και το Δεκέμβρη του 1944 ο εργαζόμενος λαός είχε μπει σε πορεία σύγκρουσης με το καθεστώς ασκώντας τρομερή πίεση προς την ηγεσία του και παράλληλα υπέφερε από τις κατ’ άλλους λαθεμένες κατ’ άλλους προδοτικές αποφάσεις της. Μπήκαν πολλά παραδείγματα της αντίφασης της δράσης του κινήματος και των αποφάσεων της ηγεσίας σε σημείο που όταν επήλθε η ρήξη με την κυβέρνηση Παπανδρέου πάνω στο ζήτημα του αφοπλισμού ήταν αμφίβολο το αν θα μπορούσε να το καταφέρει. 
Ειδική Ασφάλεια
Τελευταίος σταθμός του περιπάτου ήταν η Διεύθυνση Ειδικής Ασφάλειας του Κράτους, ένα ειδικό σώμα της χωροφυλακής που είχε ιδρυθεί το 1929 για τη δίωξη των κομμουνιστικών οργανώσεων και αντιφρονούντων και στεγαζόταν σε ένα δαιδαλώδες κτίριο στην συμβολή 3ης Σεπτεμβρίου και Δεριγνύ. Κατά τη διάρκεια της κατοχής είχε συνεργαστεί με τους Γερμανούς κατακτητές κατά του αντιστασιακού αγώνα. Συσπείρωσαν γύρω τους όλες τις αντικομμουνιστικές δυνάμεις. Ήταν διαβόητοι για τα ανελέητα βασανιστήρια και τις δολοφονίες αμέτρητων αγωνιστών/στριων. Οργάνωναν ομάδες κρούσεις  μαζί με τα Τάγματα Ασφαλείας, τα ελληνικά Ες Ες και άλλες φασιστικές και ναζιστικές ομάδες και επιτίθεται σε γειτονιές, σε εργατικούς χώρους. Μαρτυρίες αναφέρουν φριχτά βασανιστήρια ακόμα και εκατοντάδες τεμαχισμένα πτώματα αγωνιστών/στριων στους υπονόμους. Πολλοί από τους βασανιστές ενσωματώθηκαν στον μετέπειτα κρατικό μηχανισμό και η εγκληματική τους δράση όχι μόνο έμεινε ατιμώρητη αλλά σε μεγάλο βαθμό παραμένει άγνωστη. Τελειώνοντας επισκεφτήκαμε την τοποθεσία της πανσίον Κρυστάλ η οποία είχε καταληφθεί από ομάδα της Ειδικής Ασφάλειας και έγινε τόπος βασανιστηρίων και δολοφονιών πολλών αγωνιστριών μεταξύ των οποίων η Ηλέκτρα Αποστόλου της οποίας η σωρός πετάχτηκε στους δρόμους της Αθήνας. Η ίδια έγινε σύμβολο ηρωισμού και αντίστασης για την αριστερά αλλά οι δολοφόνοι της παρόλο που ήταν γνωστοί επιβραβεύθηκαν για την δράση τους. Μέχρι σήμερα ούτε στο κτίριο του Κρυστάλ ούτε γενικότερα στο συγκρότημα της Ειδικής Ασφάλειας δεν υπάρχει καμία σήμανση ή αναφορά στο μαύρο παρελθόν αυτού του κολαστηρίου. 
Σίγουρα το θέμα των Δεκεμβριανών του 1944 είναι ένα τεράστιο θέμα που χρήζει περισσότερης συζήτησης και ανάλυσης. Δε θα μπορούσε να εξαντληθεί στα πλαίσια ενός ιστορικού περιπάτου που έτσι κι αλλιώς αποσκοπεί περισσότερο στο να ανοίξει τη συζήτηση και να τη συνδέσει και γεωγραφικά μέσα στην πόλη που κι εμείς καλούμαστε να δώσουμε τις δικές μας μάχες. Η διατήρηση της ιστορικής μας μνήμης είναι κομμάτι του εξοπλισμού που χρειαζόμαστε για να δώσουμε αυτές τις μάχες και η συστηματική αποσιώπηση και διαστρέβλωση των γεγονότων από τη μεριά του συστήματος σημαίνει μόνο πως ακόμα και η μνήμη των μεγάλων κινημάτων είναι απειλή  γι αυτούς.