Ισπανικό κράτος: Δέκα θέσεις για την επέτειο των πέντε χρόνων από το κίνημα 15Μ

1. Μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα το 15M αν εξετάσουμε άλλες ευρωπαϊκές χώρες που δεν έχουν ζήσει κάτι αντίστοιχο. 
Ο Τόνι Νέγκρι πριν από λίγο καιρό είπε ότι το 15M ήταν ένα αντιφασιστικό κίνημα. Ίσως αυτό να είναι υπερβολικό, μιας και προϋποθέτει μια συγκρουσιακή κατάσταση η οποία δεν υπήρχε στην ισπανική κοινωνία, δεν υπήρχε κανένα μαζικό φασιστικό κίνημα, είναι όμως πολύ χρήσιμη ως μεταφορά. Το 2011 η ισπανική κοινωνία ήταν μια κοινωνία που βίωνε ραγδαία φτωχοποίηση, με μια μεσαία τάξη σε αποσύνθεση και με τη σημαντική παρουσία μεταναστευτικού πληθυσμού, που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από τον χ ή ψ δημαγωγό ως αποδιοπομπαίος τράγος. Επομένως υπήρχε μια σειρά από αντικειμενικούς όρους που σε άλλες χώρες της Ευρώπης αποτέλεσαν την υλική βάση για τον δεξιό λαϊκισμό. Παρ’ όλα αυτά, η αυθόρμητη έκρηξη της κινητοποίησης στις πλατείες έκανε πολύ καθαρό ποιος ήταν ο εχθρός. Όπως έλεγε ένα από τα πιο δημοφιλή συνθήματα: «Δεν είμαστε εμπορεύματα στα χέρια των πολιτικών και των τραπεζιτών». Από εκεί και πέρα η κρίση δεν έγινε πιο ευχάριστη, αλλά λιγότερο βάρβαρη. 

2. Το 15M δεν ήταν μόνο κύκλος κινητοποιήσεων, ήταν κίνημα. 
Συνηθίζεται οι κινητοποιήσεις να έχουν συγκεκριμένα αιτήματα, αμυντικά ή επιθετικά, τα οποία θα πρέπει να ικανοποιηθούν από τους θεσμούς. Το 15Μ κινητοποιήθηκε για κάτι περισσότερο από αυτό. Πρότεινε πρακτικές, δομές, επιθυμίες, που ήταν συγκεκριμένες αλλά και γενικές και αφηρημένες, που δεν «χωρούσαν στις κάλπες». Οι συνελεύσεις στις πλατείες επιδίωκαν να φτιάξουν χώρους διαβούλευσης και να αντικαταστήσουν τα κοινοβούλια, να αντικαταστήσουν την ψεύτικη αντιπροσωπευτικότητα με την άμεση δημοκρατία, να μετατραπούν οι πολίτες σε πολιτικούς, έτσι για κάποιες βδομάδες ο αστικός χώρος έγινε κοινός. Παρόλο που το κίνημα δεν κατάφερε ποτέ να φτάσει από την αντι-εξουσία (anti-poder) στην άλλη-εξουσία (contra-poder), άφησε ένα πολιτιστικό αποτύπωμα, μια σειρά προτάσεων αγωνιστικής πράξης, που επανεμφανίζονται όταν κάποιος τομέας της κοινωνίας, εκρήγνυται για να εκφράσει τη δυσαρέσκειά του. 

3. Το 15M δεν κατάφερε να γίνει πολιτικό υποκείμενο αλλά κατάφερε να διαρρήξει το κυρίαρχο κοινωνικό μπλοκ. 
Η σπονδυλική στήλη του 15Μ ήταν τα παιδιά της μεσαίας τάξης, αυτή η ιδεολογική κατασκευή που είναι βασισμένη στην ικανότητα του καταναλωτισμού και των δανείων και που χτίστηκε με υπομονή για δεκαετίες από τις ισπανικές ελίτ. Η κρίση του 2008 προκάλεσε αποσύνθεση των υλικών σχέσεων που στήριζαν αυτή την κατασκευή. Δεκάδες χιλιάδες νέοι που σπουδάζουν στα πανεπιστήμια (και που, θυμίζουμε, δεν αποτελούν την πλειοψηφία της νεολαίας) βιώνουν την οικονομική κρίση ως μια κρίση διάψευσης των προσδοκιών: ο ισπανικός καπιταλισμός δεν μπόρεσε να δημιουργήσει θέσεις εργασίας με τον ίδιο ρυθμό που παράγονται πτυχιούχοι. Η κοινωνική μερίδα πάνω στην οποία το καθεστώς του ’78 είχε βασίσει τη σταθερότητά του αυτοαναιρέθηκε. Αρχικά ήταν τα παιδιά των μεσαίων τάξεων, αλλά πολύ γρήγορα και ραγδαία έφτασε και στους γονείς τους, μετατρέποντας το 15Μ σε ένα δια-γενεακό αίσθημα. 

4. Το 15Μ δεν ήταν ταξικό κίνημα, ήταν όμως «πάλη των τάξεων». 
Οι μεσαίες τάξεις, στη διαδικασία προλεταριοποίησής τους, κατά τη διάρκεια του 15Μ δεν πάλεψαν ως «καθολική τάξη», αλλά αντιστάθηκαν ακριβώς σε αυτή την προλεταριοποίηση. Κάποια κομμάτια της κοινωνίας, όπως οι εργαζόμενοι του δημόσιου τομέα στο χώρο της υγείας ή της εκπαίδευσης, έγιναν μέρος του κινήματος μέσα από τα mareas (ΣτΜ εργατικές παλίρροιες). Άλλα στρώματα, όπως η παραδοσιακή εργατική τάξη ή οι επισφαλώς εργαζόμενοι των πόλεων, κοίταζαν με συμπάθεια το 15Μ αλλά δεν συμμετείχαν συλλογικά σε αυτό. Παρόλο που το 15Μ δεν δημιούργησε ένα ταξικό υποκείμενο, μπορούμε να πούμε ότι ήταν ένα επεισόδιο της ταξικής πάλης, που συνέδεε την οικονομία με την πολιτική, που απογύμνωσε τους δεσμούς αυτούς μέσα από τους οποίους αποκτά οφέλη η πολιτική εξουσία όταν συναλλάσσεται με τους οικονομικούς φορείς και αντίστροφα. Με αυτή την έννοια, το 15M στρέφεται ενάντια στις συνέπειες που προκύπτουν από τη δομική σχέση που υπάρχει στον καπιταλισμό μεταξύ πολιτικής και οικονομίας, αλλά ποτέ δεν έφτασε να αμφισβητήσει την ίδια τη σχέση. 

5. Το 15Μ δεν ήταν ούτε της Αριστεράς ούτε της Δεξιάς, είχε όμως ριζοσπαστική ψυχή. 
Θα διηγηθώ μια ιστορία που απεικονίζει το σημείο πέντε. Σε μια συνέλευση του 15M, ύστερα από ώρες τσακωμών μεταξύ αριστεριστών, μια κοπέλα αρπάζει το μικρόφωνο. Κουρασμένη από την πολυλογία λέει: «Εγώ δεν ξέρω αν είμαι αριστερή ή δεξιά, αλλά ξέρω πώς νιώθω όταν ξυπνάω το πρωί για να πάω στη δουλειά. Νιώθω ότι με εκμεταλλεύονται». Πιστεύω ότι είναι μια χαρακτηριστική μεταφορά της κρίσης της Αριστεράς, των κωδίκων της, της πολιτικής της, των πολιτισμικών της εκφράσεων. Τι εξυπηρετούν τα ιδεολογικά εργαλεία της παραδοσιακής Αριστεράς αν δεν μπορούν να εκφράσουν το μίσος ενάντια στην εκμετάλλευση; Απολύτως τίποτα. Αυτό που εκφράστηκε κατά τη διάρκεια του 15Μ ήταν μπερδεμένο και ετερογενές, ήταν όμως και ριζοσπαστικό. Γι’ αυτό και το «Είμαστε οι από κάτω ενάντια στους από πάνω» του 15Μ δεν αποτέλεσε κάποια ιδεολογική υποχώρηση αλλά μια νέα ριζοσπαστικοποίηση, που η υπάρχουσα Αριστερά ήταν ανίκανη να αγκαλιάσει. 

6. Το 15M δεν ήταν αντικαπιταλιστικό, αλλά αρθρώθηκε γύρω από τον μεγαλύτερο εχθρό του καπιταλισμού: τη δημοκρατία. 
Η θεωρητικός του μαρξισμού Έλεν Μέικσινς Γουντ έθεσε ένα σημαντικό ζήτημα, ότι ο αγώνας για την απελευθέρωση του ανθρώπου θα έπρεπε να είναι ένας αγώνας «της δημοκρατίας απέναντι στον καπιταλισμό». Αυτό σημαίνει ότι ο καπιταλισμός ως ιστορική κατασκευή έρχεται κάθε φορά σε αντίθεση με τις δημοκρατικές κατευθύνσεις. Ο νεοφιλελευθερισμός έχει κατορθώσει να υποτάξει στην καπιταλιστική λογική χώρους που εν μέρει ήταν έξω από αυτόν, όπως για παράδειγμα συγκεκριμένα δικαιώματα που κάποτε ήταν βασικά για το ευρωπαϊκό κράτος πρόνοιας, όπως η υγεία ή η εκπαίδευση. Το 15M ήταν μια εξέγερση βαθιά δημοκρατική, μιας και προσπάθησε να ανακτήσει το νήμα μεταξύ δικαιωμάτων και πολιτειότητας, σπάζοντας έτσι τη νεοφιλελεύθερη δικτατορία. Παρόλο που ποτέ δεν έφτασε να μοιάζει με σοσιαλιστική εναλλακτική, κατάφερε με τις πρακτικές και τις επιθυμίες του να αμφισβητήσει βαθιά τη νεοφιλελεύθερη ηγεμονία. Δυστυχώς, η δημοκρατική εξέγερση του 15Μ σταμάτησε στις πόρτες των χώρων εργασίας, διατηρώντας έτσι απροσπέλαστο το μυστικό των σχέσεων εξουσίας, στο οποίο αναφερόταν ο Μαρξ. 

7. Το 15M δεν ήταν αναπόφευκτο, ήταν όμως αναγκαίο.
Ο Γκράμσι προειδοποιούσε για τον μηχανιστικό μαρξισμό: «Μπορούμε να αποκλείσουμε ότι οι άμεσες οικονομικές κρίσεις από μόνες τους παράγουν βασικά γεγονότα. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να δημιουργήσουν ένα έδαφος πιο ευνοϊκό για τη διάδοση ορισμένων τρόπων σκέψης, για την τοποθέτηση και λύση των ζητημάτων που συνδέονται με όλη την παραπέρα εξέλιξη της κρατικής ζωής». (ΣτΜ: Γκράμσι, Για τον Μακιαβέλι, για την πολιτική και για το σύγχρονο κράτος, Ηριδανός σ. 90-91.) Αυτό σημαίνει ότι το 15Μ δεν συνέβη αναπόφευκτα, αλλά προέκυψε από τα γεγονότα. Και συνέβη προκαλώντας μια μετάλλαξη της «κρίσης». Από κρίση οικονομική, που βιωνόταν από το λαό με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους αλλά με μεγάλη σκληρότητα, έφτασε να γίνει κρίση καθεστώτος, κρίση του πολιτικού συστήματος. 

8. Το 15M δεν έλυσε το ζήτημα της οργάνωσης, αλλά το έθεσε. 
Απέχοντας από το να βλέπουμε το 15Μ ως γιορτή, το 15Μ, για να χρησιμοποιήσουμε μια έκφραση του φιλοσόφου Ντανιέλ Μπενσαΐντ, ήταν μια στιγμή που ξανάνοιξε το ζήτημα της στρατηγικής. Μετά τη μετατροπή της οικονομικής κρίσης σε πολιτική, πώς να μετατρέψουμε την οργή σε αποτελεσματικές κοινωνικές κατακτήσεις, πώς να οργανωθούμε όταν έχει γίνει πια σαφές ότι οι παλιές μορφές πολιτικής της Αριστεράς δεν μας κάνουν; Πώς μπορούμε να αποφύγουμε ένα «διαρκές χάπενινγκ», το οποίο πρότειναν συγκεκριμένες δυνάμεις του κινήματος, και να περάσουμε σε έναν πόλεμο θέσεων, υπομονετικό, αντίθετα με τους προτεινόμενους ρυθμούς της μεταμοντέρνας πολιτικής; Πολλές οι ερωτήσεις αλλά μία η διαπίστωση: Δεν προκύπτει καμία οργάνωση από το ίδιο το κίνημα. Αυτή η διαπίστωση μας επιτρέπει να κατανοήσουμε το επόμενο σημείο. 

9. Το Podemos δεν είναι το 15Μ και αντίστροφα, αλλά χωρίς το 15M το Podemos δεν θα υπήρχε. 
Το 15Μ γέννησε τις συνθήκες μέσα από τις οποίες βγήκε το Podemos, αλλά το Podemos δεν βγήκε από το 15M. Το Podemos προέκυψε μέσα από την εξάντληση του 15Μ και των μεταγενέστερων εκφράσεών του, όπως τα mareas, που ήταν ανίκανα να επιτύχουν συγκεκριμένες κατακτήσεις όπως το να διεκδικήσουν την εξουσία. Από αυτό τον συνδυασμό, μεταξύ της δυνατότητας (το 15Μ δημιουργεί μια κοινωνική βάση αμφισβήτησης) και της ανικανότητας (αυτή η κοινωνική βάση είναι ανίκανη να αυτοοργανωθεί σε σταθερή μορφή) αναδύθηκε το Podemos. Γι’ αυτό το Podemos βιώνει διαρκώς μια σχέση σε ένταση: κληρονόμος της παράδοσης του 15M, δεν μπόρεσε να αναπτύξει, πέρα από το εκλογικό γήπεδο, τις δυνατότητες κοινωνικής αυτοοργάνωσης που πρότεινε το 15Μ. 

10. Το 15M δεν υπάρχει πια, αλλά επιστρέφει ξανά και ξανά. 
Αν υπήρχε μια αποφασιστική στιγμή στην εκλογική καμπάνια της 20ής Δεκέμβρη, ήταν το διάσημο λεπτό του Πάμπλο Ιγκλέσιας. Το Podemos έμπαινε κουρασμένο στην εκλογική καμπάνια της 20D, και στο ντιμπέιτ των πολιτικών αρχηγών ο Πάμπλο Ιγκλέσιας επικαλέστηκε την πίστη στο 15Μ, απευθυνόμενος σε εκατομμύρια τηλεθεατές μέσα από την τηλεόραση. Και η επίκληση λειτούργησε. Παρόλο που τώρα δεν υπάρχουν κινητοποιήσεις στις πλατείες, ούτε αυτοοργανωμένες συνελεύσεις, ούτε mareas, το συμβάν 15Μ συνεχίζει να είναι ένας τρόπος να μιλήσεις για κοινωνική δικαιοσύνη και δημοκρατία. Ένα από τα χαρακτηριστικά που ο Μπαντιού αναγνωρίζει σε ένα «συμβάν» είναι ότι είναι ανεπανάληπτο. Παρόλα αυτά, το 15M έχει προτείνει μορφές αγώνα και οργάνωσης που επιστρέφουν όταν εμφανίζεται το μοναδικό προβλέψιμο στην καπιταλιστική κοινωνία: η σύγκρουση. Τώρα, κατά μία έννοια, το 15Μ είναι «το χαμόγελο του φαντάσματος». (ΣτΜ: αναφορά στο βιβλίο του Ντανιέλ Μπενσαΐντ.)