Ουκρανία: Μεταξύ «διπλωματίας των πυραύλων» και «τυφώνα Τραμπ»

Το πεδίο της μάχης
Ο ρωσικός στρατός συνεχίζει να κερδίζει έδαφος στη νοτιοανατολική Ουκρανία και ιδιαίτερα στην περιφέρεια του Ντονιέτσκ. Το τρίμηνο Σεπτέμβρη-Νοέμβρη κατέλαβε τριπλάσια έκταση από εκείνη που είχε καταλάβει σε όλη τη διάρκεια του 2023. Ο ρυθμός δείχνει μια ποιοτική αλλαγή σε σχέση με την απόλυτη στασιμότητα που επικρατούσε όλους τους προηγούμενους μήνες. Όμως αυτή η «επιτάχυνση» παραμένει σε συνθήκες αργού πολέμου χαρακωμάτων. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ρωσικός στρατός ακόμα δεν έχει καταλάβει τις δύο πόλεις των οποίων η «επικείμενη κατάρρευση» συζητιέται από τα μέσα του περασμένου καλοκαιριού (Τσάσοφ Γιαρ, Ποκρόφσκ). Είναι επίσης ενδεικτικό ότι η ρωσική «προέλαση» αφορά ένα μικρό κλάσμα της επιφάνειας της επαρχίας του Ντονιέτσκ, που ολόκληρη αποτελεί το 4,5% του εδάφους της Ουκρανίας. Αντίστοιχα στη ρωσική περιφέρεια του Κουρσκ, ο ρωσικός στρατός ανακτά εδάφη και περιορίζει την έκταση του ουκρανικού προγεφυρώματος, αλλά με ρυθμό πιο αργό από ό,τι ενδεχομένως θα ήθελε η ρωσική ηγεσία. 
Το φθινόπωρο του 2024 ήταν το πιο «αποδοτικό» σε εδαφικά κέρδη για τη Μόσχα. Ήταν όμως και το πιο αιματηρό για το ρωσικό στρατό. Η «κρεατομηχανή» έχει μόνιμα μεγάλο κόστος Ρώσων στρατιωτών που αναπληρώνονταν ασταμάτητα από νέους συμβασιούχους οπλίτες, αλλά για πρώτη φορά γράφεται ότι ο ρυθμός απωλειών ίσως ξεπερνά το ρυθμό νέων συμβάσεων. Δεν γνωρίζουμε αν ισχύει, αλλά η ενεργοποίηση του αμοιβαίου αμυντικού συμφώνου με τη Βόρεια Κορέα για την αποστολή χιλιάδων βορειοκορεατών στο Κουρσκ μαρτυρά το πρόβλημα. 
Αν οι περιορισμένες και βασανιστικές επιτυχίες του ρωσικού στρατού δείχνουν απειλητικές, αυτό οφείλεται στα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο αντίπαλός του. Γράφεται ότι η ουκρανική ηγεσία έχει επιλέξει να «κερδίζει χρόνο δίνοντας έδαφος»: προκαλεί το μέγιστο κόστος στους εισβολείς πριν αναδιπλωθεί σε πιο πίσω γραμμές, για να περιορίσει τις δικές της απώλειες. Όμως η «κρεατομηχανή» αλέθει και Ουκρανούς στρατιώτες και η λειψανδρία αποτελεί μια πολύ σοβαρότερη απειλή για την Ουκρανία. Λίγους μήνες μετά την μείωση του ηλικιακού ορίου κατάταξης (από τα 27 έτη στα 25), η Ουάσινγκτον φέρεται να καλεί το Κίεβο να το χαμηλώσει εκ νέου στα… 18! Η άλλη μεγάλη πρόκληση για την Ουκρανία είναι ο χειμώνας. Με τις θερμοκρασίες να πέφτουν ήδη, θα δοκιμαστεί σκληρά το ηλεκτρικό δίκτυο της χώρας το οποίο χτυπά συστηματικά ο ρωσικός στρατός. Μάλιστα όταν γράφονταν αυτές οι γραμμές, οι δυνάμεις της Μόσχας είχαν εξαπολύσει μια μεγάλης κλίμακας καταστροφική επίθεση σε αυτές ακριβώς τις υποδομές, επιδιώκοντας ανοιχτά να παροξύνουν την ανθρωπιστική κρίση που μπορεί να προκύψει μέσα στο βαρύ χειμώνα. Οι διπλωματικές πρωτοβουλίες της κυβέρνησης Ζελένσκι επίσης «πάγωσαν». Η δεύτερη «σύνοδος ειρήνης» που θα γινόταν μέσα στο Νοέμβρη, ως συνέχεια της ελβετικής πρωτοβουλίας και με φιλοδοξία να εμπλακούν περισσότερο οι «ουδέτερες» και ενδιάμεσες δυνάμεις, δεν συνέβη ποτέ.  
Σε αυτό το φόντο προέκυψε η επικείμενη «αλλαγή βάρδιας» στο Λευκό Οίκο από τον ερχόμενο Γενάρη -ένας παράγοντας που όλες οι εμπλεκόμενες μεριές καλούνται να πάρουν υπόψη στους σχεδιασμούς τους. 
Αιφνίδια κλιμάκωση
Και ενώ όλοι περίμεναν ότι οι -όποιες- εξελίξεις θα τρέξουν -σε όποια κατεύθυνση- μετά το Γενάρη και όχι στο τέλος της θητείας ενός προέδρου σε αποδρομή, ο Τζο Μπάιντεν έδωσε στο Κίεβο το πράσινο φως να χρησιμοποιήσει αμερικανικούς (και αγγλογαλλικούς) πυραύλους για να χτυπήσει στόχους μέσα σε ρωσικό έδαφος. Την άλλη μέρα ο  Πούτιν επέλεξε να υπογράψει και επίσημα τις τροποποιήσεις που είχαν αποφασιστεί για το ρωσικό πυρηνικό δόγμα. Αυτό χαρακτηρίζεται από  αρκετή «δημιουργική ασάφεια» που μπορεί να διαβαστεί ως χαμήλωμα του πυρηνικού πήχη… Ακολούθησαν τα πρώτα χτυπήματα με δυτικούς πυραύλους στο Μπριάνσκ και το Κουρσκ και η απάντηση της Ρωσίας με την εκτόξευση ενός υπερηχητικού βαλλιστικού πυραύλου ενδιάμεσου βεληνεκούς στην πόλη Ντνίπρο. 
Ο Πούτιν έκανε λόγο για «επιτυχή δοκιμή» και διακήρυξε ότι θα γίνουν και άλλες τέτοιες «σε συνθήκες μάχης». Αν και επεσήμανε ότι θα συνεχίσει να προειδοποιεί τις ΗΠΑ πριν τη χρήση τους, δήλωσε επίσης ότι «η Ρωσία έχει το δικαίωμα να χτυπήσει εγκαταστάσεις χωρών που επιτρέπουν τη χρήση όπλων τους κατά εγκαταστάσεων στη Ρωσία». Η βρετανική κυβέρνηση δήλωσε «έτοιμη να πολεμήσει», η γερμανική επανέφερε στη συζήτηση το «Άρθρο 5» του ΝΑΤΟ, και η Ευρώπη   βρέθηκε απότομα σε ένα κλίμα «κρίσης πυραύλων».   
Πού το πάει ο Μπάιντεν;
Αν και υπάρχει σταθερό μοτίβο στη ροή της στρατιωτικής βοήθειας προς την Ουκρανία (ο Ζελένσκι ζητά κάτι, ο Πούτιν απειλεί, ο Μπάιντεν βάζει πάγο και τελικά αλλάζει γνώμη σε μεταγενέστερο χρόνο, οπότε ο Πούτιν κλιμακώνει τις απειλές του), η τελευταία απόφαση ήταν αιφνιδιαστική, καθώς ο Αμερικανός πρόεδρος είχε απορρίψει πολύ πρόσφατα το συγκεκριμένο ουκρανικό αίτημα ενώ μετρά τις τελευταίες του βδομάδες στο Λευκό Οίκο. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι πρόκειται για «απάντηση» στην ανάπτυξη βορειοκορεατικών στρατευμάτων, ενώ στη διεθνή συζήτηση έχουν παρουσιαστεί δύο πιο πολιτικά κίνητρα πίσω από αυτήν την απόφαση. Η μία ερμηνεία ισχυρίζεται ότι ο Μπάιντεν επιχειρεί να δημιουργήσει τετελεσμένα που θα δεσμεύσουν την νέα κυβέρνηση σε συνέχεια της εμπλοκής στον ουκρανικό πόλεμο. Η δεύτερη ισχυρίζεται ότι ο Μπάιντεν δίνει ένα τελευταίο «χαρτί» στο Κίεβο πριν τις διαπραγματεύσεις που θα δρομολογήσει ο Τραμπ και διαφυλάσσει την υστεροφημία του ως ο πρόεδρος που θα πιστωθεί τις όποιες παραχωρήσεις δεχτεί ο Πούτιν, ενώ το Δημοκρατικό Κόμμα θα χρεώνει στον «υποχωρητικό» Τραμπ τις όποιες ρωσικές επιτυχίες. Τι από όλα αυτά ισχύει; Ανώνυμη πηγή του Λευκού Οίκου δήλωσε στο Αλ Τζαζίρα με κρυστάλλινη σαφήνεια: «Λίγο απ’ όλα». Εξηγούσε ότι τέτοιες μεγάλες αποφάσεις συνήθως παίρνονται ως αποτέλεσμα πολλών διαφορετικών υπολογισμών κι ενδεχομένων.
Η τροπή που θα πάρουν οι εξελίξεις θα κριθεί από τις πράξεις των άλλων παικτών. Ένα τέτοιο σπιράλ κλιμάκωσης που να είναι ικανό να «εγκλωβίσει» τον Τραμπ θα κριθεί από τις επόμενες κινήσεις του Πούτιν. Αν η Μόσχα προχωρήσει σε ισχυρά αντίποινα, που δεν θα περιορίζονται σε ουκρανικό έδαφος, τότε μπορεί να ενισχυθεί μέσα στο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα η γραμμή όσων επιμένουν ότι η Ρωσία αποτελεί «απειλή» για τις ΗΠΑ και να αποδυναμωθεί  πολιτικά η πτέρυγα που θεωρεί τον ουκρανικό πόλεμο «αδιάφορο» για τα αμερικανικά συμφέροντα. Κατά τη γνώμη μου, αυτό το συνυπολογίζει ο Ρώσος πρόεδρος, που ίσως θελήσει να διερευνήσει τις προθέσεις του Τραμπ πριν πάρει πιο μεγάλες αποφάσεις. Πράγματι, πίσω από τον θόρυβο που προκάλεσαν, οι «απαντήσεις» της ρωσικής ηγεσίας υπήρξαν κυρίως συμβολικές/προειδοποιητικές. 
Κίνδυνοι
Αλλά η αβεβαιότητα παραμένει. Καταρχήν, ακόμα κι αν η σημερινή ένταση αποδειχθεί ότι εξελίσσεται με το βλέμμα στο τραπέζι μιας μελλοντικής διαπραγμάτευσης, αυτή η «διπλωματία των πυραύλων», όπου οι επιδείξεις δυνητικής καταστροφικής ισχύος ανταλλάσσονται ως «επιχειρήματα», αποτελεί ένα πολύ επικίνδυνο μονοπάτι που μπορεί να ξεφύγει σε ακόμα πιο επικίνδυνους δρόμους, ανεξάρτητα από αρχικές προθέσεις. Εδώ και μήνες, στα ρωσικά θινκ τανκ εξελίσσεται ένας διάλογος γύρω από τις εισηγήσεις του Σεργκέι Καραγκάνοφ, που συνοψίζονται στην εκτίμηση ότι «ο κόσμος έχει ξεχάσει τι κάνει η πυρηνική βόμβα» και γι’ αυτό θα χρειαστεί η Ρωσία «να του το θυμίσει», με την πρόβλεψη ότι «όλα θα πάνε καλά» αν η Μόσχα χρησιμοποιήσει πυρηνικά. Ευτυχώς η άποψη παραμένει μειοψηφική, με τους συναδέλφους του να «βομβαρδίζουν» με απαντήσεις που λίγο-πολύ συνοψίζονται στην εκτίμηση ότι «τίποτε δεν θα πάει καλά» (για την ίδια τη Ρωσία…) σε ένα τέτοιο σενάριο. Αλλά ο Καραγκάνοφ δηλώνει ικανοποιημένος που «τουλάχιστον άνοιξε η συζήτηση»…
Έπειτα, είναι βιαστικό και αβάσιμο ένα κλίμα βεβαιότητας ότι η νίκη του Τραμπ θα σημαίνει κι ένα εύκολο τέλος του ουκρανικού πολέμου, είτε αυτό καλλιεργείται από τραμπιστές που διαφημίζουν τις μαγικές ικανότητες του Αρχηγού τους, είτε από φιλελεύθερους αντιπάλους του που τον αντιμετωπίζουν σχεδόν ως πειθήνιο όργανο του Πούτιν. 
Τι θα κάνει ο Τραμπ;
Ασφαλώς, έχουμε πολλά δείγματα γραφής που συνηγορούν ότι τόσο ο Ντόναλντ Τραμπ όσο και η ακροδεξιά πτέρυγα των Ρεπουμπλικανών δεν ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για το μέλλον της Ουκρανίας, ενώ θεωρούν την διαιώνιση του ουκρανικού πολέμου ως αντιπαραθετική με τις προτεραιότητες του δόγματος «Πρώτα η Αμερική». Όμως αυτά δεν σκιαγραφούν συγκεκριμένη πολιτική. Ως αντιπολίτευση, ο Τραμπ έχει χειριστεί το ουκρανικό δημαγωγώντας. Κατήγγειλε με την ίδια ευκολία τον Μπάιντεν και ως αδύναμο («με εμένα πρόεδρο, ο Πούτιν δεν θα τολμούσε») και ως εμπρηστή («μας οδηγεί σε παγκόσμιο πόλεμο»). Εξίσου αντιφατικό κι αμφίσημο είναι το νέο μότο της εξωτερικής πολιτικής του: «Ειρήνη μέσω της ισχύος». Ως διεκδικητής της εξουσίας, ο Τραμπ επίσης δημαγωγούσε. Ισχυρίζεται ότι «μπορεί να σταματήσει τον πόλεμο σε 24 ώρες», αλλά δεν δίνει έστω ένα περίγραμμα του πώς, πέρα από την προβολή μιας γενικόλογης σκληρής γραμμής απέναντι και στον Ζελένσκι («με εμένα τελειώνουν οι λευκές επιταγές») και στον Πούτιν («εμένα οι Ρώσοι με φοβούνται»).  
Η προηγούμενη θητεία Τραμπ υπενθυμίζει ότι ενώ οι στρατηγικές του ιεραρχήσεις είναι σαφείς, ο δρόμος μέσα από τον οποίο επιλέγει να τις επιδιώξει είναι συχνά απρόβλεπτος. Από την απειλή «καταστροφής της Βόρειας Κορέας» στην προώθηση συνομιλιών μεταξύ Πιονγιάνγκ και Σεούλ, από την έναρξη διαπραγματεύσεων με τους Ταλιμπάν στην ρίψη της «μεγα-βόμβας» στο Αφγανιστάν, κι από την απόσυρση των αμερικανικών δυνάμεων από τη βόρεια Συρία στο πυραυλικό χτύπημα στη Δαμασκό, έχει δώσει δείγματα γραφής. 
Πέρα από την προσωπική του πνευματική-ψυχική αστάθεια (ένα στοιχείο πραγματικό κι επικίνδυνο για άνθρωπο που κάθεται στην ισχυρότερη θέση του πλανήτη), αυτό αποτελεί και δουλεμένη τακτική. Το παραδέχτηκε πρόσφατα και ο ίδιος, δηλώνοντας ότι δεν αποκαλύπτει τίποτε για το σχέδιό του για την Ουκρανία, ακριβώς επειδή η αποτελεσματικότητά του στηρίζεται στο γεγονός ότι οι ομόλογοί του τον θεωρούν απρόβλεπτο…
Ως προσωπικότητα, ο άνθρωπος που χαρακτηρίζει διάφορες χώρες του πλανήτη ως «σκατότρυπες» μπορεί να βρει «κοινή γλώσσα» με τον άνθρωπο που ισχυρίζεται ότι «η Ουκρανία δεν είναι καν χώρα». Αλλά η υπόθεση δεν είναι προσωπική: ο Τραμπ θα ηγηθεί του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, με το κράτος του, τις προτεραιότητές του και το πλέγμα συμμαχιών του. Ενώ κάποια ξεδιάντροπα «δώρα» (στις ΗΠΑ) που περιλάμβανε το «Σχέδιο Νίκης» που παρουσίασε ο Ζελένσκι τον Οκτώβρη έδειχναν προσχεδιασμένα να μιλήσουν κι αυτά σε γλώσσα που καταλαβαίνει ο Τραμπ. 
Προς το παρόν, ο αντιπρόεδρος Βανς περιγράφει μια τεχνική κι όχι πολιτική λύση: κατάπαυση του πυρός στην σημερινή γραμμή επαφής, η οποία θα μετατραπεί σε «αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη». Ο Κιθ Κέλογκ, που διορίστηκε ως ειδικός απεσταλμένος του Τραμπ για Ρωσία-Ουκρανία, έχει αναπτύξει στο παρελθόν πιο αναλυτικό σκεπτικό, που συνάδει με τις εισηγήσεις που έχουν γίνει από το 2023 από άλλα «βαριά ονόματα» του αμερικανικού βαθέως κράτους (ο Ρίτσαρντ Χάας, το Ινστιτούτο RAND): Συνέχεια και σταθεροποίηση του εξοπλισμού της Ουκρανίας για να μπορεί αυτή να αμυνθεί (και να πιεστεί ο Πούτιν να διαπραγματευτεί), αλλά υπό τον όρο το Κίεβο να δεχτεί να ξεκινήσει διαπραγματεύσεις (και να δεχτεί υποχωρήσεις). Σε αντίθεση με τη σχολή που προτείνει υπόσχεση μεταπολεμικής ένταξης της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ για να καταπιεί το Κίεβο το πικρό χάπι του διαμελισμού (Κίσσιγκερ), ο Κέλογκ προτείνει ρητή αναστολή της πρόσκλησης του Κιέβου στο ΝΑΤΟ  (πχ για 10 χρόνια) για να εξασφαλίσει την παρουσία της Ρωσίας στις διαπραγματεύσεις, χωρίς αναφορά στο εδαφικό ζήτημα. 
Είναι πολύ νωρίς να κρίνει κανείς ποια από αυτές τις παραλλαγές θα προταθεί, από ποιους και πώς θα συζητηθεί και αν θα γίνει αποδεκτή από τις άμεσα ενδιαφερόμενες μεριές. Είναι δεδομένο ότι ο Τραμπ ενδιαφέρεται να επιδιώξει να πετύχει μια κατάπαυση του πυρός στην Ουκρανία. Δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς θα την επιδιώξει, ποιο συνδυασμό «καρότου» και «μαστιγίου» θα επιστρατεύσει απέναντι και στην ουκρανική πλευρά και στη ρωσική. Δεν γνωρίζουμε αν θα τα καταφέρει ή θα σκοντάψει σε εμπόδια κι αντιρρήσεις είτε από το Κίεβο, είτε από τη Μόσχα, είτε μέσα από την Ουάσινγκτον. Δεν γνωρίζουμε ούτε πώς θα αντιδράσει σε ενδεχόμενο ναυάγιο της διαμεσολάβησής του και αν θα λουστεί ο Ζελένσκι ή ο Πούτιν τον κλασσικό τραμπικό χαρακτηρισμό του «πολύ πολύ κακού ανθρώπου»…