Συζητώντας για το 1821

Η συγκρότηση της «εθνικής» επιτροπής «Πρωτοβουλία 1821-2021», υπό την κυρία Αγγελοπούλου, είχε μεγάλες φιλοδοξίες, συγκεντρώνοντας στις γραμμές της όλη την ελίτ της χώρας. Σήμερα, οι φιλοδοξίες αυτές είναι ψαλιδισμένες: η πανδημία, η οικονομική κρίση και η ένταση των γεωπολιτικών ανταγωνισμών, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για τυμπανοκρουσίες. Όμως δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι «σοφοί» που συνωθούνται στην ουρά της αρχηγού του «Αθήνα 2004», είναι ικανοί να κάνουν σοβαρές ιδεολογικοπολιτικές ζημιές. Με στόχο, κυρίως, την ενίσχυση της «εθνικής ενότητας» και –κατά το δυνατόν– την ενίσχυση της λαϊκής εμπιστοσύνης προς την αστική ηγεσία της χώρας. 
Σε αυτό το πεδίο, η Αριστερά οφείλει παρέμβαση. Εμείς διαλέξαμε να αρχίσουμε παρουσιάζοντας κάποια σημαντικά αριστερά βιβλία για την επανάσταση του 1821. Σε αυτό το φύλλο της «Ε.Α.», ο Π. Λίλλης γράφει για το νέο βιβλίο του Γ. Μηλιού «1821: Ιχνηλατώντας το Έθνος, το Κράτος και τη Μεγάλη Ιδέα». Στο επόμενο φύλλο θα συνεχίσουμε με το βιβλίο του Γ. Κορδάτου «Η κοινωνική σημασία της επανάστασης του 1821». 
Επανάσταση
Η βασική αδυναμία της κυρίαρχης αστικής «εθνικής» άποψης για το 1821, είναι ότι δεν αντιμετωπίζει εκείνα τα μεγάλα γεγονότα ως… επανάσταση. Οι ιδέες για την «αδιατάρακτη τρισχιλιετή συνέχεια του ελληνισμού», για «τη διαρκή αντίσταση του γένους κατά τον τουρκικό ζυγό» και για τον «εθνικό χαρακτήρα του ξεσηκωμού» είναι παραπειστικές και εκ των υστέρων κατασκευές. Συσκοτίζουν το γεγονός ότι το ισχυρό τμήμα του «γένους» (πχ ο ελληνορθόδοξος μεγάλος κλήρος και οι Φαναριώτες άρχοντες) υπήρξαν επί αιώνες τμήματα της Οθωμανικής κυρίαρχης τάξης και γι’ αυτό αντιστάθηκαν λυσσαλέα στην προοπτική της επανάσταση. Συσκοτίζουν το γεγονός ότι στη ραχοκοκκαλιά των επαναστατών βρέθηκαν στοιχεία που δεν «χωράνε» στην στενά εθνική αφήγηση (πχ οι Αρβανίτες πολέμαρχοι της Ρούμελης και του Μωριά, οι Βλάχοι έμποροι κ.ο.κ.). Κυρίως όμως συσκοτίζουν τη σημασία της πρώιμης ανάπτυξης των καπιταλιστικών σχέσεων στα Βαλκάνια της εποχής, τη σημασία της ανάπτυξης των δικτύων πχ των εμπόρων και των καραβοκύρηδων (που βάζει στο κέντρο της προσοχής του ο Γ. Μηλιός) και ακόμα την εκρηκτική σημασία της επιρροής των ριζοσπαστικών ιδεών του γιακωβινισμού και της δημοκρατικής Γαλλικής Επανάστασης (παράγοντα που ανέδειξε το πρόσφατο βιβλίο του Δ. Ψαρρά «Πώς συλλογάται ο Ρήγας;»). Αυτοί ήταν οι βασικοί παράγοντες που ωρίμασαν τη μεγάλη αντιαπολυταρχική, δημοκρατική, την πρώτη αστική επανάσταση στα Βαλκάνια, σε μια εποχή που στις πρωτεύουσες της Ευρώπης λυσσομανούσε ο άνεμος της απολυταρχικής/μοναρχικής παλινόρθωσης. 
Ακριβώς επειδή το 1821 ήταν επανάσταση, τίποτα δεν ήταν προκαθορισμένο στην έκβασή του. Αυτό ισχύει για τα όρια και την πληθυσμιακή σύνθεση του κράτους που τελικά προέκυψε (αν είχε νικήσει ο πρώτος γύρος του ξεσηκωμού στη Βλαχία και στη Μολδαβία η ιστορία θα είχε, προφανώς, άλλη διαδρομή). Ισχύει πολύ περισσότερο για τη μορφή που πήρε το κράτος που τελικά προέκυψε. Οι πρώτες πολιτικές πράξεις της Επανάστασης, όπως αποτυπώνονται στις συνταγματικές αποφάσεις, καθορίζονται από το ριζοσπαστικό ρεπουμπλικανισμό σε πρωτοπόρο για την εποχή επίπεδο. Αυτό ήταν το αντικείμενο του υποτιμημένου «εσωτερικού αγώνα», των εμφύλιων συγκρούσεων που διαρκώς συσκοτίζονται, για να φεύγει η προσοχή από το κρίσιμο διακύβευμά τους. 
Μεγάλες δυνάμεις 
Υπήρξε όμως και αντικείμενο της παρέμβασης των Μεγάλων Δυνάμεων. Ο ρομαντικός «φιλελληνισμός» της εποχής, ήταν εν μέρει μια μορφή του δημοκρατικού ριζοσπαστισμού, μια αλληλεγγύη σε μια μεγάλη αντιαπολυταρχική εξέγερση. Όμως στην ηγεσία των Μεγάλων Δυνάμεων κυριαρχούσε η μοναρχική αναδίπλωση, ο φόβος για την επανάσταση. Γι’ αυτές το κίνητρο ήταν ο διαμελισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, του «Μεγάλου Ασθενούς» της εποχής. Γι’ αυτό επενέβησαν υποστηρίζοντας τη συγκρότηση του πρώτου εθνικού κράτους στα Βαλκάνια, αλλά και συμβάλλοντας στη συντηρητική αναδίπλωσή του, στην τελική πολιτική του μορφή.
Σε πείσμα των θεωριών της «εξάρτησης», η χρονική πρωτοπορία της συγκρότησης του ελληνικού κράτους και η εκ γενετής συμμαχία του με τις Μεγάλες Δυνάμεις, υπήρξαν ο παράγοντας της δυναμικής του ελληνικού εθνικισμού και όχι της καθυστέρησής του. Αυτό φανερώθηκε αναμφισβήτητα με τη Μεγάλη Ιδέα και τους μεγάλους πολέμους των αρχών του 20ού αιώνα, όπου το ελληνικό κράτος υπήρξε νικηφόρο, πάντα στο πλευρό των ιμπεριαλιστών. 
Αριστερά
Στην Αριστερά ανήκει η τιμή ότι (πχ με τις εργασίες του Σκληρού και του Κορδάτου) υπήρξε πρωτοπόρα στην ανάλυση αυτής της θυελλώδους περιόδου. Όμως η ανάλυση δεν έμεινε αλώβητη από τις περιπέτειες της κομμουνιστικής Αριστεράς. Με την επικράτηση του σταλινισμού στην ΕΣΣΔ και στην Κομιντέρν και με την ηγεσία Ζαχαριάδη εδώ, το ΚΚΕ «πιεζόταν» να ορίσει την αστικοδημοκρατική επανάσταση ως μελλοντική προοπτική στην Ελλάδα και να απορρίψει τις εργασίες που όριζαν το 1821 σαν μια αντιαπολυταρχική, ριζοσπαστικά δημοκρατική, αλλά αστική επανάσταση. Αυτό ήταν το νόημα των ισοπεδωτικών κριτικών του Ζέβγου απέναντι στον Κορδάτο που, τελικά, υποχρεώθηκε να «αναθεωρήσει» το βασικό του βιβλίο στα 1946. Σήμερα, η γραμμή της 6ης Ολομέλειας του 1934, η στρατηγική της «επανάστασης των σταδίων», όπου τάχα προηγείται το «ανολοκλήρωτο» στάδιο της αστικοδημοκρατικής επανάστασης και της εθνικής ανεξαρτησίας, βρίσκεται υπό ισχυρή αμφισβήτηση και μέσα στις γραμμές του ΚΚΕ. Καιρός να ολοκληρώσουμε αυτή την αμφισβήτηση, αποκαθιστώντας την αριστερή ανάλυση για το 1821 ως μια ριζοσπαστική δημοκρατική, αστική επανάσταση. 200 χρόνια μετά, η οριστική απελευθέρωση της πλειοψηφίας των υπηκόων του κράτους που προέκυψε από το 1821, έχει όνομα: εργατική-σοσιαλιστική επανάσταση.