«O Άοπλος Προφήτης» του Ισαάκ Ντόιτσερ

Ένα εξαιρετικό βιβλίο της λογοτεχνικής ιστορίας.  Λέμε λογοτεχνικής γιατί είναι για το πλατύ κοινό, χωρίς τη στρυφνή και ξερή γλώσσα των ακαδημαϊκών. Και λέμε ιστορία γιατί στηρίζεται σε πλούσια έρευνα στοιχείων και γεγονότων, που θα ζήλευε ο κάθε ιστορικός. Στη δυτική Ευρώπη και τον αγγλο-σαξονικό κόσμο, ακόμη και σήμερα, θεωρείται το πιο επιδραστικό έργο  της τροτσκιστικής φιλολογίας μετά τον Β’ΠΠ.
Ο Ισαάκ Ντόιτσερ ήταν ένας ανεξάρτητος τροτσκιστής διανοούμενος και συγγραφέας. Στρατεύθηκε στο πολωνικό κομμουνιστικό κόμμα και διαγράφτηκε από αυτό, το 1932. Είχε διαφωνήσει με την τότε γραμμή της Τρίτης Διεθνούς περί σοσιαλφασισμού όσον αφορά την αντιμετώπιση του χιτλερισμού στη Γερμανία. Διέφυγε στη Βρετανία το 1939 και στράφηκε στη δημοσιογραφία για την επιβίωσή του. Το βιβλίο  που παρουσιάζουμε,  «Ο Αοπλος Προφήτης», εκδόθηκε το 1959 και  ήταν το δεύτερο μέρος μια τριλογίας για τον Τρότσκι. Το πρώτο μέρος «Ο Ενοπλος Προφήτης» βγήκε σε κυκλοφορία το 1952. Και το τρίτο μέρος, «Ο Εξόριστος Προφήτης» το 1963.
Ας ξαναδούμε τις ημερομηνίες: 1952, 1959, 1963.  Όταν εκδίδεται «Ο Ενοπλος Προφήτης» έχουν μεσολαβήσει τουλάχιστον 25 χρόνια συκοφαντίας απέναντι στον Τρότσκι από την σταλινική γραφειοκρατία. Ήταν το πρώτο κτύπημα στο βουνό λάσπης και ψεμάτων που είχε καταπλακώσει τη μνήμη του μεγάλου επαναστάτη. Το έργο περισσότερο παραξένεψε  παρά  προκάλεσε. Έτσι και αλλιώς η κρατική λατρεία του Στάλιν στο λεγόμενο «σοσιαλιστικό στρατόπεδο» αλλά  και στα δυτικά κομμουνιστικά κόμματα  ήταν στο απόγειο της. Επίσης ήταν  η εποχή του Ψυχρού Πολέμου και του διπολισμού. Το 1953, όταν πέθανε ο  Στάλιν, τον κοσμούσε το φωτοστέφανο του ημίθεου. 
Έρχεται όμως το μεγάλο «1956». Πρώτα, το 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ (Φλεβάρης του 1956) και  η «Μυστική Έκθεση»  Χρουτσώφ, που καταγγέλλει τον Στάλιν για μαζικά εγκλήματα, αποκαλύπτει τη διαθήκη του Λένιν και επιτίθεται  στο φαινόμενο της προσωπολατρείας. Το «1956» όμως δεν τελειώνει σ’ αυτό το  σημείο. Ακολουθεί  η εξέγερση στην Ουγγαρία (Οκτώβριος-Νοέμβριος), που αμφισβητεί άμεσα την εξουσία της γραφειοκρατικής άρχουσας τάξης, και πνίγεται στο αίμα. Το σοκ ήταν πολύ ισχυρό και ταρακούνησε τις βεβαιότητες των δυτικών ΚΚ. Έτσι  εμφανίστηκαν οι πρώτες ρωγμές στο σταλινικό μονόλιθο. 
 Το «1956» σηματοδότησε τη «χρονιά καμπή»  για την ανεπίστρεπτη κρίση και παρακμή των σταλινικών καθεστώτων και κομμάτων    αλλά  και τη χρονιά  γέννησης της Νέας Αριστεράς, ένα πλατύ αντισταλινικό ρεύμα.  Αν και η Νέα Αριστερά δεν κατόρθωσε να μετατρέψει το ρήγμα με το σταλινισμό  σε επαναστατικό προσανατολισμό,  εντούτοις προκάλεσε την κλιμάκωση της αμφισβήτησης και των ερωτημάτων για τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» και για την πολιτική των κομμουνιστικών κομμάτων στη Δύση. Ήταν εποχή ερωτημάτων που έψαχναν απαντήσεις. Οι υπαρκτές τροτσκιστικές οργανώσεις της εποχής είχαν πολλές σωστές απαντήσεις αλλά  δεν μπορούσαν να προσελκύσουν την προσοχή της μαζικής Αριστεράς. Δεν τους βοηθούσε, ούτε το μικροσκοπικό μέγεθος τους, ούτε η γλώσσα τους. Τότε ακριβώς ήρθε ο δεύτερος τόμος του Ι.Ντ., «Ο άοπλος προφήτης», το 1959, και γκρέμισε τα τείχη με τα πλατιά ακροατήρια. Η Νέα Αριστερά βρήκε ένα σταθερό έδαφος να πατήσει, πέρα από τη «θεωρία της προσωπολατρείας» και να ψάξει βαθύτερα στην ιστορία και την κοινωνία. Το 1963 όταν εκδόθηκε ο τρίτος τόμος, τον υποδέχτηκε  ο νέος αντιιμπεριαλιστικός ριζοσπαστισμός με  σημεία αναφοράς την Κούβα και το Βιετνάμ. Σε λίγο θα ξεσπούσε η έκρηξη του 68…
Η Ρωσία
«Ο Αοπλος Προφήτης» δεν έχει να κάνει μόνο με τη ζωή του Τρότσκι. Περιγράφει, εξηγεί και σχολιάζει  την επαναστατική Ρωσία την εποχή της μετάβασης (1921-29). Ταυτόχρονα είναι μια εκπληκτική προσωπογραφία των ηγετών της Παλαιάς Φρουράς των Μπολσεβίκων, με πραγματικούς και όχι μυθολογικούς όρους, με τους εύθραυστους και δυνατούς χαρακτήρες τους, ζυμωμένους με το μεγαλείο του σοσιαλιστικού οράματος και τη σκληρότητα της ζωής.
Το 1921, η Ρωσία ήταν κοντά στην κόλαση. Η πείνα ακόμη και το 1922 τσάκιζε το 1/5 του πληθυσμού. Η  γενική παραγωγή, μόλις  το 1927, είχε ξεπεράσει το επίπεδο του 1913. Αυτό που έλειπε όμως περισσότερο ήταν τα εργαλεία και οι μηχανές για μια σταθερή συνέχεια της παραγωγής. Με όρους διεθνούς ανταγωνισμού, η παραγωγικότητα της εργασίας δεν ξεπερνούσε το 10% της αμερικανικής. Ήταν  η αντικειμενική συνθήκη και το προλεγόμενο του καταστροφικού αδιέξοδου που θα επακολουθούσε.
Αυτά τα οικονομικά δεδομένα είχαν την αντανάκλασή τους στη διαμόρφωση των τάξεων στη Ρωσία μετά τον εμφύλιο. Οι παλιές κυρίαρχες τάξεις των γαιοκτημόνων και των καπιταλιστών είχαν εκμηδενιστεί. Ο Λευκός Στρατός είχε εξοντωθεί. Το κόστος της νίκης ήταν όμως τρομερό. Η εργατική τάξη της επανάστασης και της βαριάς βιομηχανίας είχε κονιορτοποιηθεί και δεν υφίστατο ως κοινωνικό υποκείμενο. Και όταν συγκεντρώθηκε ξανά ένα μικρό ποσοστό εργατών, μετά τα μέσα της δεκαετίας, ήταν  απολίτικο, άπειρο και φοβισμένο από την απειλή της ανεργίας και εντελώς παθητικό. Υπήρξε όμως μια τάξη που παρά τα προβλήματα και τις απώλειες   που υπέστη,  είχε αυξήσει συγκριτικά τη δύναμη της: οι αγρότες.
 Με διαλυμένη την παραγωγή και το πνιγερό βάρος της αγροτιάς, οι Μπολσεβίκοι αποφάσισαν την υποχώρηση της ΝΕΠ (Νέα Οικονομική Πολιτική), που σήμαινε παραχωρήσεις και  άνοιγμα στην αγορά και το εμπόριο, με αντάλλαγμα να ξαναλειτουργήσει η οικονομία έστω και με αυτούς τους όρους. Οι επιπτώσεις της ΝΕΠ ήταν σχεδόν άμεσες. Η παραγωγή αναζωογονήθηκε αλλά ταυτόχρονα αναδείχτηκαν νέες κοινωνικές δυνάμεις: οι κουλάκοι (πλούσιοι αγρότες), οι νεπμεν (οι έμποροι και μικροί βιομήχανοι στις πόλεις) και οι γραφειοκράτες. Αυτή η εξέλιξη οδήγησε στην όξυνση της αντίθεσης της αγροτικής Ρωσίας με τη Ρωσία των πόλεων.
Αυτό  ήταν το υπόβαθρο των διαμαχών και αντιπαραθέσεων  μέσα στο μπολσεβίκικο κόμμα. Η γκάμα των θεμάτων, πέρα από τα ζητήματα της διεθνούς πολιτικής (η ήττα του γερμανικού Οκτώβρη το 1923,  η γενική απεργία στη Βρετανία το 1926 και η κινέζικη επανάσταση 1925-27), ακουμπούσε κάθε πλευρά της ζωής  των απλών ανθρώπων: μισθοί, τιμή ψωμιού, παιδεία, δικαιώματα μικρών εθνών, ισότητα γυναικών, πολιτισμός και καθημερινότητα, αλκοολισμός, ανεργία κλπ. Όμως σε όλα τα ζητήματα, υπήρχε ένας κοινός παρονομαστής, το  στρατηγικό δίλημμα «προς το σοσιαλισμό ή τον καπιταλισμό;». 
Τρότσκι
Σ’ αυτή τη δύσκολη και μεταβατική περίοδο, αναδείχτηκαν ξεκάθαρα δύο αντιμαχόμενες πτέρυγες μέσα στο μπολσεβίκικο κόμμα. Από την μια ήταν η ανερχόμενη γραφειοκρατία, που βρήκε τον αρχηγό της στο πρόσωπο του Στάλιν και την ιδεολογία της στο πρόγραμμα του «σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα». Ιδεολογία παρηγορητική του ρωσικού πατριωτισμού, που εξαπλώθηκε ραγδαία με τις ήττες και την υποχώρηση του διεθνούς επαναστατικού κινήματος. Και ταυτόχρονα  ιδεολογία που αντανακλούσε την κούραση των μαζών και την ανάγκη για ασφάλεια. Η συμμαχία της γραφειοκρατίας με τις νέες ιδιωτικές καπιταλιστικές ομάδες των κουλάκων και εμπόρων, που εκπροσωπούσε ο Μπουχάριν, αποτελούσε την απόλυτα κυρίαρχη δύναμη στο κομματικό και κρατικό μηχανισμό αλλά και την ΚΕ των Μπολσεβίκων.
Από την άλλη, ο Τρότσκι ξεχώρισε σαν ο αδιάλλακτος και άκαμπτος  ηγέτης της αριστερής αντιπολίτευσης στον γραφειοκρατικό εκφυλισμό του κράτους και του κόμματος. Διεξήγε όλα αυτά τα χρόνια μια ασταμάτητη και αδυσώπητη πάλη ενάντια στη σταλινική φράξια με σημαία τη διεθνή επανάσταση, τη σοσιαλιστική εκβιομηχάνιση, την εσωκομματική δημοκρατία και τα δικαιώματα των μειονοτήτων.
Η αποφασιστική μάχη δόθηκε τελικά το 1927. Δόθηκε  στο φόντο της σφαγής της κινέζικης επανάστασης που προκάλεσε νέο κύμα ηττοπάθειας των πιο συνειδητών στοιχείων στο μπολσεβίκικο κόμμα και της κρίσης του ψωμιού που εκδηλώθηκε με έκρηξη της δυσαρέσκειας των εργατικών στρωμάτων στις πόλεις. Παγιδευμένη σε μια ΚΕ, που είχε εγκαταλείψει το ρόλο της σαν επαναστατικό επιτελείο, η αριστερή αντιπολίτευση έψαξε διέξοδο στις μάζες. Τύπωσε το πρόγραμμα της, προσπάθησε να κάνει κομματικές συγκεντρώσεις, να μαζέψει υπογραφές υποστήριξης και αποπειράθηκε να παρέμβει στις διαδηλώσεις για την επέτειο της Οκτωβριανής επανάστασης. Όμως η GPU συνέτριψε όλες τις προσπάθειες της. Λίγο μετά, στο 15ο συνέδριο, διαγράφτηκε  από το μπολσεβίκικο κόμμα όλη η ηγεσία της αντιπολίτευσης και χιλιάδες μέλη της βάσης.  Το επόμενο βήμα στη μοίρα της αντιπολίτευσης ήταν η εξορία στη Σιβηρία και λίγα χρόνια μετά οι  Δίκες της Μόσχας (1936-38) και οι μαζικές δολοφονίες.
Ο Τρότσκι ακολούθησε με μια μικρή παρέκκλιση αυτή την μοίρα. Το 1929 εξορίστηκε από την Σιβηρία στην Κωνσταντινούπολη. Στη συνέχεια περιπλανήθηκε σαν πρόσφυγας στην Ευρώπη και κατέληξε στο Μεξικό. Εκεί το 1940 δολοφονήθηκε…
Ο Ισαάκ Ντόιτσερ, στον επίλογο αυτού του τόμου, διαπραγματεύεται το θέμα της τραγωδίας στην ιστορία και δίνει τον ορισμό της:  το αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ του οράματος και των μέσων για την πραγματοποίηση του. Ο Τρότσκι ήταν το κλασικό παράδειγμα. Είδε μπροστά του να υψώνεται η παλίρροια της αντίδρασης, είχε την ευκαιρία να φύγει αλλά έμεινε στη θέση του για να πολεμήσει. Ο Ι. Ντόιτσερ, δανείζεται από τον Νίτσε, για να εκφρασθεί καλύτερα: Αν ψάχνετε για μια βιογραφία, μην κοιτάτε κάποια με τον τίτλο: «ο κύριος Τάδε και η εποχή του», αλλά μία στην οποία θα μπορούσε να αναγραφεί ως τίτλος: «ένας μαχητής ενάντια στην εποχή του».