Το μέλλον της εργασίας: Τηλεργασία

Πριν από λίγες βδομάδες, ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου και CEO της Tesla, Elon Musk, ανακοίνωσε στους/στις υπαλλήλους του πως αν δεν επιστρέψουν με φυσική παρουσία στα γραφεία τους, θα εκδιωχθούν από την εταιρεία. Ο Musk έγραψε σε ένα mail πως όλοι στην Tesla οφείλουν να βρίσκονται για τουλάχιστον 40 ώρες εβδομαδιαίως στο γραφείο τους. «Για να είμαστε απολύτως ξεκάθαροι: το γραφείο πρέπει να βρίσκεται εκεί που βρίσκονται και οι συνάδελφοί σας, όχι σε κάποιο εξ αποστάσεως ψευτο-γραφείο. Αν δεν εμφανιστείτε, θα θεωρηθεί  παραίτηση από τη θέση εργασίας». Εν συνεχεία, ο Musk έπλεξε το εγκώμιο των εργατών και εργατριών στα εργοστάσιά του στην Κίνα, οι οποίοι/ες  δουλεύουν ως τις 3 το πρωί, εφόσον χρειαστεί.
Το 2021, ο διευθύνων σύμβουλος της Goldman Sachs, David Solomon, είχε δηλώσει ότι «η εξ αποστάσεως εργασία δεν είναι ιδανική για εμάς και δεν αποτελεί νέα κανονικότητα», προβλέποντας ότι θα αποδεικνυόταν «μια παρέκκλιση την οποία θα διορθώσουμε το συντομότερο δυνατόν». Ένα χρόνο αργότερα όμως, λιγότεροι από τους μισούς υπαλλήλους της εταιρείας προσέρχονταν τακτικά στα κεντρικά της γραφεία στη Νέα Υόρκη, υποχρεώνοντας τον Solomon να παρακαλέσει εκ νέου το προσωπικό να επιστρέψει. 
Ο Musk και τα άλλα αφεντικά θυμίζουν τον Βασιλιά Κνουτ, ο οποίος επιχείρησε να αντιστρέψει την παλίρροια διατάζοντάς την. Από το ξέσπασμα της πανδημίας και έπειτα, πολλοί εργάτες/τριες αρνούνται να επιστρέψουν σε πενθήμερη φυσική παρουσία στη δουλειά σε όλη τη διάρκεια του ωραρίου. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, πάνω από το ένα τρίτο των εργαζομένων σε δουλειές γραφείου στο Ηνωμένο Βασίλειο εξακολουθεί να εργάζεται από το σπίτι. 
Από την έναρξη της πανδημίας παρατηρείται το φαινόμενο της λεγόμενης Μεγάλης Παραίτησης. Μια παγκόσμια έρευνα της Microsoft, η οποία έλαβε υπόψη περισσότερες από 30.000 περιπτώσεις εργαζομένων, έδειξε ότι το 41% εξετάζει το ενδεχόμενο να παραιτηθεί ή να αλλάξει επάγγελμα. Μόνο στις ΗΠΑ, κατά τον περασμένο Απρίλιο παραιτήθηκαν πάνω από 4 εκατομμύρια άνθρωποι, σύμφωνα με μια επισκόπηση του αμερικανικού Υπουργείου Εργασίας, κάτι που αποτελεί την μεγαλύτερη αύξηση που έχει καταγραφεί ποτέ σε αυτό τον τομέα. 
Το φαινόμενο δεν αποτελεί αποκλειστικά αμερικανική ιδιαιτερότητα. Το κίνημα lie flat («μένω ξαπλωμένος») στην Κίνα, στο πλαίσιο του οποίου νεαροί άνθρωποι γυρνούν την πλάτη τους στις μυλόπετρες της εργασιακής καθημερινότητας, κερδίζει έδαφος. Στην Ιαπωνία, γνωστή για τις ατέλειωτες ώρες εργασίας, η κυβέρνηση πρότεινε την τετραήμερη εργασία. 
Περίπου το 18% των εργαζομένων [παγκοσμίως] απασχολούνται σε κλάδους και ζουν σε χώρες με υποδομή που θα τους επέτρεπε να διεκπεραιώνουν την εργασία τους από το σπίτι (ILO, 2020). 
Αυτή η εκτίμηση ταιριάζει με αντίστοιχα δεδομένα από το Η.Β., όπου το 18% των θέσεων εργασίας –5,9 εκατομμύρια– αφορούν δουλειές που μπορούν να γίνουν «από οπουδήποτε» («anywhere» jobs). Εξετάζοντας αναλυτικά τα διάφορα επαγγέλματα, οι δουλειές «από οπουδήποτε» συναντώνται κυρίως σε επαγγελματικές (36%), τεχνικές (30%) και διοικητικές θέσεις εργασίας (24%). Εκ του συνόλου, 1,7 εκατομμύρια (28%) εντοπίζονται στο χρηματοοικονομικό τομέα, στην έρευνα και στις κτηματομεσιτικές επιχειρήσεις και 1,1 εκατομμύρια (18%) εντοπίζονται στις μεταφορές και τις τηλεπικοινωνίες. 
Εργοδοτική αντίσταση
Αλλά τα περισσότερα αφεντικά εξακολουθούν να αντιστέκονται στη μετάβαση προς την εξ αποστάσεως εργασία ή την τετραήμερη εργασία. Γιατί; Για δύο λόγους. Ο ένας που επικαλούνται πιο συχνά είναι πως όταν οι εργαζόμενοι βρίσκονται στο γραφείο είναι «πιο παραγωγικοί». Όμως πολλοί εργάτες και εργάτριες δεν συμμερίζονται αυτή την άποψη, καθώς αναφέρουν ότι βγάζουν πολύ περισσότερη δουλειά στο σπίτι, χωρίς τα κουτσομπολιά και τους λοιπούς περισπασμούς του γραφείου. Σε μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2015 στους 16.000 υπαλλήλους μιας εταιρείας call center, διαπιστώθηκε ότι όσοι εργάζονταν από το σπίτι ήταν κατά 13% πιο αποδοτικοί σε σχέση με τους συναδέλφους τους στο γραφείο. 
Η χωρική ελευθερία να εργάζεται κανείς εκτός γραφείου, η οποία εκτοξεύθηκε λόγω πανδημίας, έχει αυξήσει και την χρονική ελευθερία για εργασία οποιαδήποτε ώρα. «Ασύγχρονη εργασία» είναι η τελευταία λέξη της μόδας στους κύκλους του HR και του management. Αυτή έχει ορισμένα πλεονεκτήματα: αποφεύγεται πχ ο δυσάρεστος συγχρονισμός όπου όλοι ταυτόχρονα στοιβάζονται σα σαρδέλες σε τρένα και μετρό κάθε πρωί και απόγευμα και επιτρέπει στους ανθρώπους να προσαρμόζουν την εργασία τους γύρω από άλλες προτεραιότητες ή υποχρεώσεις.
Υπάρχουν όμως και μειονεκτήματα. Μια έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2017 και η οποία εξέταζε εργάτες και εργάτριες από 15 διαφορετικές χώρες, σημείωνε ότι ο αντίκτυπος της τηλεργασίας στην εξισορρόπηση δουλειάς και καθημερινής ζωής ήταν «ιδιαίτερα αμφίσημος»: τα εξεταζόμενα πρόσωπα δήλωσαν ότι περνούσαν περισσότερο χρόνο με τις οικογένειες τους, αλλά επίσης ότι εργάζονταν περισσότερες ώρες και ότι  τα όρια μεταξύ αμειβόμενης εργασίας και προσωπικού χρόνου γίνονταν όλο και πιο θολά.
Υπάρχουν επίσης ανησυχίες για τις πιθανές συνέπειες της τηλεργασίας στην ψυχική υγεία των ανθρώπων. Μια έρευνα της εταιρείας συμβουλευτικής (ως προς το) management, McKinsey, διαπίστωσε ότι η εργασία από το σπίτι έχει αυξήσει τα ποσοστά «burnout» μεταξύ των υπαλλήλων, καθώς πασχίζουν να κάνουν τον ζογκλέρ μεταξύ  επαγγελματικού και οικογενειακού βίου, με τις γυναίκες να αποτελούν τα κατεξοχήν θύματα αυτής της πίεσης. 
Όμως, ο πραγματικός λόγος για την αντίσταση των εργοδοτών δεν είναι απλώς η χαμηλότερη παραγωγικότητα, αλλά το γεγονός ότι η διοίκηση αρχίζει να χάνει τον έλεγχο πάνω στους υπαλλήλους, τόσο με όρους διαχείρισης του χρόνου τους όσο και με όρους υπαγόρευσης της δραστηριότητάς τους. Η καταπιεστική σχέση αφεντικού-υπαλλήλου αρχίζει να αποδυναμώνεται. 
Αυτές οι αντιρρήσεις των αφεντικών στην τηλεργασία και στην μικρότερης εργασιακής διάρκειας εβδομάδα αναμένεται να δοκιμαστούν μέσω ενός νέου πιλοτικού σχήματος. Περισσότερες από 3.000 εργάτριες και εργάτες από 60 επιχειρήσεις σε όλο το Η.Β. θα δοκιμάσουν/δοκιμαστούν σε μια τετραήμερη εργάσιμη εβδομάδα, κάτι που θεωρείται ως το μεγαλύτερο πιλοτικό σχέδιο που έχει τεθεί σε εφαρμογή παγκοσμίως. Ο Joe O’Connor, διευθύνων σύμβουλος της 4 Day Week Global, δήλωσε ότι δεν υπάρχει τρόπος να γυρίσουν πίσω τα ρολόγια και να επιστρέψουμε στον προ πανδημίας κόσμο. «Όλο και περισσότερο, οι μάνατζερ και τα διευθυντικά στελέχη ασπάζονται ένα νέο εργασιακό μοντέλο, το οποίο εστιάζει στην ποιότητα του παραγόμενου αποτελέσματος κι όχι στην ποσότητα των ωρών απασχόλησης». 
Αυτό ακούγεται υπέροχο για τα επαγγελματικά στρώματα που εργάζονται στα χρηματοοικονομικά, τα νομικά και την τεχνολογία. Αλλά η πλειονότητα των εργαζομένων δεν μπορούν να απασχοληθούν σε θέσεις «από οπουδήποτε». Η πλειοψηφία τους απασχολείται σε χαμηλά αμειβόμενες θέσεις, οι οποίες απαιτούν πλήρη απασχόληση μακριά από το σπίτι. Στο Η.Β., μεταξύ των εργαζομένων που αμείβονται με λιγότερες από 15.000 λίρες, μόλις το 6% εργάζεται από το σπίτι κάθε μέρα και μόλις το 8% έχει το προνόμιο υβριδικής εργασίας.
Η Βρετανική Συνδικαλιστική Ομοσπονδία (TUC) έχει προειδοποιήσει ότι η απασχόληση από το σπίτι μπορεί να οδηγήσει σε μια «νέα ταξική διαίρεση», καθώς για τις εργάτριες και εργάτες της πρώτης γραμμής στα σουπερμάρκετ και τα νοσοκομεία, τους/τις μηχανικούς/τεχνίτες και όσες και όσους απασχολούνται σε άλλα πελατο-κεντρικά επαγγέλματα, δεν υπάρχει η επιλογή να εργαστούν από το σπίτι. Η Frances O’ Grady, η   Γενική Γραμματέας της TUC, δήλωσε: 
«Όλοι και όλες θα έπρεπε να έχουν δυνατότητα τέτοιας ευελιξίας στον τρόπο εργασίας τους. Αλλά καθώς η εργασία από το σπίτι έχει αυξηθεί, οι άνθρωποι σε θέσεις εργασίας που δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν από το σπίτι ξεμένουν πίσω. Και αυτοί οι άνθρωποι δικαιούνται επίσης να έχουν αυτή την ευελιξία. Και χρειάζονται νέα δικαιώματα σε επιλογές όπως ευέλικτο χρόνο (flexitime), προβλέψιμες βάρδιες (predicable shifts) και επιμερισμό απασχόλησης (job shares)». 
Το τέλος του «9 με 5»
Στην πραγματικότητα το «9 με 5» βρίσκεται σε υποχώρηση εδώ και δεκαετίες. Το 2010-11, ένα 20% των μισθωτών στις ΗΠΑ περνούσε πάνω από το μισό του εργάσιμο χρόνο έξω από την παραδοσιακή ζώνη ανάμεσα στις 6 το πρωί και τις 6 το απόγευμα, ή ακόμα και τα σαββατοκύριακα. Μέσω μιας ογκώδους έρευνας μεταξύ εργατών και εργατριών στην ΕΕ διαπιστώθηκε ότι περίπου το 50% δούλευε τουλάχιστον ένα Σάββατο το μήνα, σχεδόν το ένα τρίτο δούλευε τουλάχιστον μία Κυριακή και χοντρικά το ένα πέμπτο εργαζόταν τα βράδια. Και αυτή η εργασία παρεχόταν κατά κανόνα στον εργασιακό χώρο και όχι στο σπίτι.
Στους εργαζόμενους-ες στην παραγωγή και στις αποθήκες, έχει εμφανιστεί ένα αρκετά συνηθισμένο μοτίβο βαρδιών: Δωδεκάωρη βάρδια για 4 μέρες, μετά 4 μέρες ρεπό, μετά 4 μέρες νυχτερινή βάρδια και μετά άλλες 4 μέρες ρεπό. Ένας άλλο μοτίβο είναι η εργασία σε κυκλικές/εναλλασσόμενες 8ωρες βάρδιες. Όπως το εξηγεί μια τρέχουσα αγγελία για εργασία σε αποθήκη: «Οι βάρδιες: 6πμ-2μμ, 2μμ-10μμ, 10μμ-6πμ. Θα εργάζεστε επί μια βδομάδα στη μία βάρδια και την άλλη βδομάδα θα αλλάζετε δουλεύοντας στην επόμενη, συνεπώς απαιτείται ευελιξία για την κάλυψη όλων των βαρδιών». Δεν υπάρχει καμία τηλεργασία εδώ.
Τα εργοστάσια και οι αποθήκες δεν είναι οι μόνοι εργασιακοί χώροι που λειτουργούν σε 24ωρη βάση. Η εργασία σε βάρδιες είναι συνήθης για γιατρούς, νοσηλευτικό προσωπικό, εργαζόμενες/ους στη φροντίδα, οδηγούς και υπαλλήλους security, μεταξύ άλλων. Καταπώς φαίνεται, το μοντέλο βρίσκεται σε άνοδο. Το 2015, το 21% των εργατών/τριων στην Ε.Ε. δήλωναν ότι δουλεύουν με βάρδιες, μια αύξηση της τάξης του 17% σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία. Αν και η δουλειά σε βάρδιες βολεύει καλύτερα ορισμένες και ορισμένους, σε γενικές γραμμές τα στοιχεία αποδεικνύουν πως αυτής η μορφής εργασία επιβαρύνει την υγεία τους, ειδικά όταν υπάρχει εναλλαγή μεταξύ ημέρας και νύχτας. Οι δωδεκάωρες βάρδιες, οι εναλλασσόμενες βάρδιες και τα απρόβλεπτα προγράμματα συνδέονται με υψηλότερο κίνδυνο εμφάνισης ψυχικών ασθενειών, καρδιαγγειακών παθήσεων και γαστρεντερικών προβλημάτων.
Η εργασία σε βάρδιες μπορεί επίσης να δημιουργήσει προβλήματα και στην οικογενειακή ζωή. «Η κατάσταση με τα διαζύγια είναι κακή. Βλέπουμε πολλά διαζύγια, απλώς και μόνο λόγω του γεγονότος πως τα μέλη των οικογενειών, ειδικά στα νέα ζευγάρια, βρίσκονται μακριά από το σπίτι για 12 ώρες και μετά όταν γυρνάς σπίτι από 12ωρη βάρδια, απλά θες να κοιμηθείς», δήλωσε ένας μάνατζερ ενός αμερικανικού εργοστασίου σε ακαδημαϊκούς που ερευνούσαν τον αντίκτυπο της δουλειάς σε βάρδιες.  Στην ίδια έρευνα, ένα μέλος του προσωπικού δήλωσε: «Αλλάζει τον χρόνο που έχουμε με τις οικογένειές μας. Αλλάζει τον χρόνο που έχουμε για κοινωνική ζωή, για την εκκλησία ή για την κοινότητα. Πρακτικά, με όλα τα πράγματα με τα οποία θα ήθελε κανείς να ασχοληθεί».   
Μπορεί η εξ αποστάσεως εργασία να έχει έρθει για να μείνει. Και μπορεί πολλοί εργοδότες να συμφωνήσουν σε μια 4ήμερη εργασία (αλλά σχεδόν βέβαια υπό την προϋπόθεση πως η «παραγωγικότητα» θα αυξηθεί επαρκώς ώστε να δικαιολογεί αυτή την επιλογή και πιθανότατα υπό τον όρο μιας περικοπής στις αμοιβές). Όμως, η καθημερινή (και νυχτερινή) σκλαβιά για μετά βίας ανεκτά επίπεδα αμοιβών θα συνεχιστεί για την πλειοψηφία των εργατών και εργατριών.