Το σαθρό έδαφος του ευρωπαϊκού καπιταλισμού

ΕΕ: Μια λυκοσυμμαχία μπροστά σε ύφεση 

Στα τέλη Γενάρη, οι ηγέτες της ευρωζώνης προχώρησαν στην υπογραφή της συνθήκης που καθορίζει τον τρόπο λειτουργίας του ESM, του Μόνιμου Μηχανισμού Στήριξης. Ο μηχανισμός θα τεθεί σε ισχύ τον Ιούλιο, ένα χρόνο νωρίτερα απ’ ό,τι προβλεπόταν αρχικά, και τα κεφάλαια που θα έχει στη διάθεσή του θα ανέρχονται σε 700 δισ. ευρώ. Σκοπός του μηχανισμού είναι να επιβάλει προγράμματα «στήριξης» –ακόμη και προληπτικά– σε μέλη της ευρωζώνης που «κινδυνεύουν», δηλ. να επιβάλει την υπογραφή μνημονίων. Στη Συνθήκη ορίζεται επίσης ρητά πως ο ESM μπορεί να παράσχει δάνεια σε κράτος της ευρωζώνης αλλά για την ανακεφαλαιοποίηση (δηλ. τη στήριξη) των τραπεζών.

Ο μηχανισμός θα μπορεί επίσης να επεμβαίνει απευθείας στην πρωτογενή αγορά και τη δευτερογενή αγορά ομολόγων σε περίπτωση που η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) διαγνώσει «κίνδυνο μετάδοσης κρίσης».
Οι εκπρόσωποι των Ευρωπαίων καπιταλιστών βιάστηκαν να εγκαθιδρύσουν τον ESM εξαιτίας του γεγονότος ότι μεγάλες χώρες, όπως η Ιταλία, μπαίνουν στη ζώνη κινδύνου που βρίσκεται η Ελλάδα (μέσα στο 2012 λήγουν ιταλικά ομόλογα ύψους 500 δισ. ευρώ). Ταυτόχρονα, μέσα στον Φλεβάρη οι ευρωπαϊκές τράπεζες αναμένεται να αναγκαστούν να δανειστούν από την ΕΚΤ περίπου 800 δισ. ευρώ. Συνολικά το τραπεζικό σύστημα της Ευρώπης θεωρείται από σχεδόν όλους τους αναλυτές εξαιρετικά ασταθές και ευάλωτο. Ακόμη και η κραταιά Κεντρική Τράπεζα της Γερμανίας εξαρτάται από χρέη που έχουν προς αυτήν οι κεντρικές τράπεζες χωρών που βρίσκονται κοντά στο χείλος του γκρεμού. Μόνον από τις Κεντρικές Τράπεζες της Ελλάδας, της Πορτογαλίας, της Ισπανίας και της Ιρλανδίας η Budensbank έχει λαμβάνειν 250 δισ. ευρώ. Αλλά και η ίδια η ΕΚΤ έχει προβλήματα και δεν θα περνούσε σε καμία περίπτωση τα στρες τεστ στα οποία υποβάλλονται οι άλλες τράπεζες: Σήμερα με ίδια κεφάλαια ύψους μόλις 10 δισ. ευρώ έχει δαπανήσει μόνον για την αγορά των κρατικών ομολόγων των PIIGS, 217 δισ. ευρώ. Με άλλα λόγια, μόνο για αυτά τα τοξικά ομόλογα η ΕΚΤ έχει μέχρι στιγμής «μοχλεύσει» τα ίδια κεφάλαιά της περισσότερο από 20 φορές (υπενθυμίζουμε ότι η συνολική «μόχλευση» της Lehman Brothers, όταν αυτή χρεοκόπησε το 2008 ήταν 30 φορές τα ίδια κεφάλαιά της).

Συστημική κρίση

Όμως δεν έχουμε να κάνουμε με κρίση που περιορίζεται στον χρηματοπιστωτικό τομέα. Ο γνωστός Αμερικανός οικονομικός σχολιαστής, ο Πολ Κρούγκμαν, επισήμανε σε πρόσφατο άρθρο του ότι ο καπιταλισμός παγκόσμια και ειδικά στην Ευρώπη είναι σε πολύ άσχημη κατάσταση: «Η κατάσταση της Βρετανίας είναι χειρότερη από εκείνη στη Μεγάλη Ύφεση του 1930. Τέσσερα χρόνια μετά την έναρξη της Μεγάλης Ύφεσης, το βρετανικό ΑΕΠ είχε επανέλθει στα παλαιότερα υψηλά επίπεδά του. Σήμερα η Βρετανία ούτε που πλησιάζει στο να ανακτήσει το χαμένο έδαφος. Και δεν είναι μοναδική περίπτωση. Η Ιταλία είναι επίσης σε χειρότερη κατάσταση από εκείνη της δεκαετίας του 1930, ενώ η Ισπανία οδεύει σαφώς σε διπλή ύφεση. Έτσι οι τρεις από τις πέντε μεγαλύτερες οικονομίες της Ευρώπης βρίσκονται σε χειρότερη κατάσταση απ’ ό,τι ήταν στη Μεγάλη Ύφεση».

Ο Κρούγκμαν καταλογίζει ιδεολογικό δογματισμό στις πολιτικές ελίτ για τη συνέχιση μιας αδιέξοδης πολιτικής και γελοιοποιεί τον «σοσιαλιστή» μέχρι πρόσφατα πρόεδρο της ΕΚΤ, Ζαν-Κλοντ Τρισέ, επειδή ο τελευταίος πρόβαλε ως εργαλείο επίλυσης της κρίσης την «εμπιστοσύνη» ως τη μαγική νεράιδα που θα λύσει όλα τα προβλήματα. Ο Κρούγκμαν λέει πως όλα αυτά δεν ήταν ανάγκη καν να συμβούν αν οι κυβερνήσεις διάβαζαν τη στοιχειώδη οικονομική θεωρία. «Πριν από μισό αιώνα, οποιοσδήποτε οικονομολόγος θα έλεγε πως η λιτότητα εν μέσω ύφεσης είναι πολύ κακή ιδέα. Οι πολιτικοί ταγοί, όμως, και δυστυχώς πολλοί οικονομολόγοι αποφάσισαν κυρίως για πολιτικούς λόγους να ξεχάσουν όσα γνώριζαν. Και εκατομμύρια εργαζόμενοι πληρώνουν το τίμημα της δικής τους αμνησίας». Βέβαια, εδώ, ο Κρούγκμαν κάνει λάθος: Σε αντίθεση με τη δεκαετία του ’30, τώρα τα κέρδη των επιχειρήσεων διατηρήθηκαν και σε πολλές περιπτώσεις αυξήθηκαν (και αυτό αφορά ακόμη και χώρες όπως η Ελλάδα, καθώς το 2011 αποδείχθηκε κερδοφόρο για 4 στις 10 επιχειρήσεις, αποτέλεσμα πολύ καλύτερο απ’ ό,τι το 2010). Αυτό ήταν το μάθημα των καπιταλιστών από τη Μεγάλη Ύφεση: πώς να διατηρήσουν τα κέρδη, παρά την κρίση. Όμως κάποιος έπρεπε να πληρώσει αυτό το κόστος. Γι’ αυτό, όσον αφορά το αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής, ο Κρουγκμαν έχει δίκιο, καθώς όλο το κόστος πέφτει στους εργαζόμενους: από τους Γερμανούς, που πληρώνουν επί μία δεκαετία με το πάγωμα των μισθών τους, μέχρι τους Νοτιοευρωπαίους σήμερα. Σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης δεν εξοντώνεται μόνον η σημερινή εργατική τάξη αλλά και η μελλοντική. Ο εγκάθετος των τραπεζιτών στην κορυφή της ιταλικής κυβέρνησης, ο Μ. Μόντι, διατύπωσε αυτή την προοπτική με απίστευτο κυνισμό σε τηλεοπτική εκπομπή στις αρχές Φλεβάρη, λέγοντας πως «οι νέοι πρέπει να συνηθίσουν στην ιδέα ότι δεν θα μπορούν να έχουν μια μόνιμη δουλειά για όλη τους την ζωή», καθώς κάτι τέτοιο θα ήταν «βαρετό» (ο ίδιος βέβαια, ό,τι κι αν συμβεί, έχει εξασφαλισμένη θέση ισόβιου γερουσιαστή!).

Διαφωνίες

Όμως, παρά τα χτυπήματα που επιφέρουν στους εργαζόμενους, οι εκπρόσωποι των Ευρωπαίων καπιταλιστών συνεχίζουν να έχουν σοβαρές διαφωνίες μεταξύ τους για το ποια πρέπει να είναι η λύση. Η ανοιχτή ρήξη μεταξύ της δεξιάς κυβέρνησης της Γερμανίας και του ΔΝΤ (το οποίο διευθύνει η δεξιά Γαλλίδα, Κ. Λαγκάρντ) είναι ένα από τα πλέον ορατά μέτωπα σήμερα. Το ΔΝΤ έχει ταχθεί υπέρ της «κουρέματος» και του τμήματος εκείνου του ελληνικού χρέους που κατέχουν τα κράτη και η ΕΚΤ, σενάριο στο οποίο αντιτίθεται σθεναρά η Γερμανία. Στο πλαίσιο αυτό, το Βερολίνο πιέζει για μεγαλύτερες περικοπές στον ελληνικό προϋπολογισμό, ενώ το ΔΝΤ υποστηρίζει ότι περαιτέρω δρακόντειες περικοπές δεν είναι εφικτές.

Αντιπαράθεση υπάρχει επίσης και μεταξύ ΕΚΤ και Γερμανίας. Η Γερμανία, η οποία είναι και ο μεγαλύτερος μέτοχος της ΕΚΤ, αντιτίθεται στις απεριόριστες αγορές κρατικών ομολόγων από την τελευταία. Ωστόσο ο πρόεδρος της ΕΚΤ, Μ. Ντράγκι αγνόησε το Βερολίνο και προχώρησε σε συντονισμένες αγορές ομολόγων. Σύμφωνα με πολλούς αναλυτές, ο Ντράγκι σχεδιάζει να εφαρμόσει την αμερικανική μέθοδο στην Ευρώπη, δηλ. το τύπωμα χαρτονομίσματος (τη λεγόμενη ποσοτική χαλάρωση). Το Βερολίνο δεν θέλει βέβαια κάτι τέτοιο, καθώς η Γερμανία έχει συσσωρεύσει μεγάλα αποθέματα σε ευρώ και το τύπωμα νέου χρήματος θα οδηγήσει σε απαξίωση αυτού το πλεονάσματος. Όμως τελικά μπορεί το Βερολίνο να αναγκαστεί να δεχθεί αυτό το νέο πληθωριστικό χρήμα, γιατί δεν παίζει μόνο του στη σκακιέρα.

Απαισιοδοξία

Τους συστημικούς κινδύνους που αντιμετωπίζει ο καπιταλισμός παγκόσμια και ειδικά στην Ευρώπη δεν τους επισείει μόνον ο Κρούγκμαν: οι εκθέσεις τόσο του ΔΝΤ όσο και της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΟΑΣΑ κάνουν λόγο ακριβώς γι’ αυτό. Η Έκθεση για την Παγκόσμια Πιστωτική Σταθερότητα του ΔΝΤ έχει τίτλο «Βαθύτερα στη Ζώνη του Κινδύνου», ενώ η ίδια η Λαγκάρντ έχει επανειλημμένα προειδοποιήσει για κρίση τύπου 1930. Και όλοι θεωρούν ότι μια ανεξέλεγκτη (από τους καπιταλιστές) χρεοκοπία της Ελλάδας ή κάποιας άλλης χώρας στην Ευρώπη, θα έχει σαρωτικές συνέπειες για το σύστημα.