Μαντέλα: «Ο μακρύς δρόμος για την ελευθερία»

«Ο αγώνας ήταν πάντα η ζωή μου». Ήταν μια δήλωση που είχε κάνει ο Ν. Μαντέλα σε ανύποπτο χρόνο και τα περιέκλεινε όλα. Γιατί η ζωή του ήταν αξεχώριστη από την πάλη ενάντια στο καθεστώς του απαρτχάιντ και τη στράτευσή του στο Εθνικό Αφρικανικό Κογκρέσο (ANC).

Το κράτος της Νότιας Αφρικής, αγγλική αποικία από το 1806, μεταλλάχτηκε το 1948 σε ένα ανεξάρτητο ρατσιστικό κράτος. Στο σύνταγμα του, οι πολίτες χωρίζονταν με βάση τα εξωτερικά (φυλετικά) χαρακτηριστικά τους σε τρεις κατηγορίες: Τους μαύρους, τη συντριπτική πλειοψηφία με πάνω από 70% του τότε πληθυσμού των 35 εκατομμυρίων, που δεν είχαν κανένα δικαίωμα. Τους ασιάτες και τους «έγχρωμους» γενικά, που είχαν ελάχιστα δικαιώματα. Και τους λευκούς αποικιοκράτες, πού ήταν μια μικρή μειοψηφία γύρω στο 15% και που είχαν μόνο προνόμια. Αυτό το σύστημα ονομάστηκε απαρτχάιντ. Στην καθημερινότητα αυτό μεταφραζόταν στην πιο βάρβαρη καταπίεση, ταπείνωση και στυγνή εκμετάλλευση κάθε μη λευκού ανθρώπου σ’ όλα τα επίπεδα της ζωής: δουλειά, παιδεία, υγεία, στέγη, ηλεκτρισμός, νερό κ.λπ.

Αντίσταση
Η ιστορία της αφρικάνικης ηπείρου, όμως, δεν είναι μόνο η υποδούλωση των μαύρων πληθυσμών, αλλά και η αντίστασή τους. Και ακριβώς σ’ αυτή την πλευρά των πραγμάτων το όνομα του Μαντέλα κατέχει την πιο ξεχωριστή θέση.

Το 1948, ο Μαντέλα ήταν 30 χρονών με σπουδές στη νομική και συμμετοχή στη νεολαία του ANC. Από τα πρώτα χρόνια της πολιτικής του στράτευσης ήταν μαύρος εθνικιστής (ο αφρικανικός εθνικισμός εκείνης της εποχής ήταν ένα ριζοσπαστικό αντιιμπεριαλιστικό μικροαστικό ρεύμα) και οπαδός της τακτικής του Γκάντι και των ειρηνικών θεσμικών δράσεων.

Το 1955, το ANC συγκρότησε το ενωμένο δημοκρατικό μέτωπο με κομμουνιστές, λευκούς φιλελεύθερους και οργανώσεις των άλλων καταπιεσμένων φυλών, με βάση τη Χάρτα της Ελευθερίας Τα κεντρικά αιτήματα της Χάρτας ήταν μια πολυεθνική και πολυφυλετική Νότια Αφρική, με αναγνώριση κάθε διαφορετικότητας και ίσα πολιτικά δικαιώματα. Ταυτόχρονα, αυτή η ανοιχτή δημοκρατία θα είχε υπόβαθρο την εθνικοποίηση όλων των βασικών κλάδων της οικονομίας και ένα κράτος κοινωνικής πρόνοιας για όλους τους αποκλεισμένους. Το πρόγραμμα της Χάρτας αποτελούσε την κάθετη και απόλυτη άρνηση του απαρτχάιντ.

Η ρατσιστική κυβέρνηση έθεσε αμέσως εκτός νόμου το ANC και προχώρησε σε μαζικές συλλήψεις. Η βαναυσότητα της καταστολής ώθησε τον Μαντέλα στο συμπέρασμα ότι το καθεστώς δεν μεταρρυθμίζεται και η μέθοδος του αντάρτικου ήταν μια μέθοδος αντίστασης απολύτως δικαιολογημένη και ηθικά αποδεκτή. Η σφαγή των διαδηλωτών που διαμαρτύρονταν για τις δημόσιες συγκοινωνίες, στο Σάρπβιλ το 1960, επιβεβαίωσε αυτήν την εκτίμηση του. Το 1964, ο Μαντέλα καταδικάστηκε σε ισόβια για συμμετοχή στην τρομοκρατική οργάνωση «Λόγχη του Έθνους». Απάντησε περήφανα «η ιστορία θα με κρίνει».

Στις φυλακές ο Ν. Μαντέλα αναδείχθηκε σαν ο μεγάλος ηγέτης του απελευθερωτικού κινήματος. Έγινε το σύμβολο της παγκόσμιας ανυπακοής, την ίδια ώρα που το ρατσιστικό καθεστώς είχε μπει στον επιθανάτιο κύκλο του. Η σφαγή εκατοντάδων μαθητών το 1976 στο Σοβέτο έγινε η αφορμή για το ξεκίνημα μιας παρατεταμένης αντικυβερνητικής εκστρατείας, που οδήγησε σε κατάσταση χρόνιας ακυβερνησίας τη Νότια Αφρική, με πολιτικές επιπτώσεις και στις γειτονικές χώρες. Μαζικές διαδηλώσεις , αντάρτικα χτυπήματα στους μηχανισμούς του κράτους, εκτελέσεις βασανιστών αλλά και ρατσιστών ηγετών, εξεγέρσεις σε μικρές πόλεις, πολιτικές απεργίες διαρκείας, διεθνείς καμπάνιες αλληλεγγύης, εμπορικά μποϊκοτάζ κ.λπ. έφεραν σε αδιέξοδο την προνομιούχα λευκή μειονότητα.

Μια τελευταία προσπάθεια ελιγμού της κυβέρνησης, για αποφυλάκιση του Μαντέλα με αντάλλαγμα την καταδίκη εκ μέρους του της «τρομοκρατίας» έληξε άδοξα. Η απάντηση του Μαντέλα, ότι μόνο οι ελεύθεροι άνθρωποι διαπραγματεύονται και όχι οι σκλάβοι, έπληξε ανεπανόρθωτα το κύρος του καθεστώτος.

Συμβιβασμός
Η διάσπαση των ρατσιστών, μεταξύ αδιάλλακτων και μετριοπαθών, κάτω από την πίεση ενός επιθετικού λαϊκού κινήματος, οδήγησε στην επικράτηση των τελευταίων. Η ρατσιστική-καπιταλιστική ολιγαρχία βρισκόταν μπροστά στον κίνδυνο της ανατροπής από τα κάτω. Ακριβώς τότε ο Νέλσον Μαντέλα και το ANC αποδέχτηκαν τη συνδιαλλαγή και την εκλογική λύση της κρίσης και όχι την εκμηδένιση του απαρτχάιντ με την εξέγερση των μαζών που ωρίμαζε γρήγορα . Ήταν ίσως το πιο κρίσιμο σημείο στην ιστορία του ANC.

Γιατί όμως αυτός ο συμβιβασμός; Γιατί η ηγεσία του ANC έκανε αυτή τη στροφή; Ήταν η εποχή της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και της διεθνούς ιμπεριαλιστικής επέμβασης στο Ιράκ. Ο μαύρος εθνικισμός δεν μπορούσε να διαγνώσει ότι το πέρασμα από τον ρατσιστικό κρατισμό του απαρτχάιντ στην παγκοσμιοποιημένη ελεύθερη αγορά και τη δημοκρατία δεν αποτελούσε την εγγύηση για την Χάρτα της Ελευθερίας. Αλλά και η άλλη μεγάλη τάση του ANC, η κομμουνιστική αριστερά, είχε παραλύσει από την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και είχε λυγίσει ιδεολογικά στην πίεση του νεοφιλελευθερισμού. Οι παγκόσμιοι συσχετισμοί είχαν αλλάξει και η ΕΣΣΔ δεν υπήρχε πια. Ήταν η δεκαετία της επέλασης του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού και του θατσερισμού.

 Στις ελεύθερες εκλογές του 1994, οι πρώτες που έγιναν, η νίκη του ANC ήταν σαρωτική, ξεπερνώντας το 65%. Όμως οι προσδοκίες και ο ενθουσιασμός των απλών ανθρώπων απ’ τη μια και ο πανικός των λευκών ρατσιστών και των επιχειρηματιών απ’ την άλλη, είχαν ξεπεράσει κάθε όριο. Ήταν μια αγεφύρωτη πόλωση μεταξύ ελπίδας και φόβου. Η πρώτη δημοκρατική κυβέρνηση της χώρας, με πρόεδρο τον Νέλσον Μαντέλα, κατάφερε να ηρεμήσει τους πρώτους με μια αριστερή ρητορική υποσχέσεων και να καθησυχάσει τους δεύτερους με μια πολιτική πρακτική που εξασφάλιζε τα οικονομικά τους προνόμια. Αυτή ήταν η πολική της εθνικής συμφιλίωσης, της αμνηστίας των ρατσιστικών εγκλημάτων και της ελεύθερης αγοράς και όχι βεβαίως της Χάρτας της Ελευθερίας. Ένα τόσο δύσκολο και επικίνδυνο παιχνίδι, μόνο ο Μαντέλα μπορούσε να το φέρει σε πέρας.

Ο Μαντέλα έμεινε πρόεδρος της χώρας μόνο για 5 χρόνια και δεν ξανάβαλε υποψηφιότητα. Στα χρόνια της προεδρίας του άρχισαν να συγκεντρώνονται τα πρώτα βαριά σύννεφα του νέου γύρου της ταξικής πάλης. Οι επόμενοι δύο πρόεδροι του ANC, ο Μπέκι και ο Ζούμα, βύθισαν τη χώρα στη φτώχεια, την ανεργία και τη διαφθορά. Ήταν τα αποτελέσματα της πολιτικής ανασυγκρότησης και του ανοίγματος των αγορών που πρότεινε το ΔΝΤ. Η πραγματική ανεργία έφτασε στο 40%, ενώ το ένα τρίτο των εργαζόμενων αμείβεται με 120 δολάρια το μήνα. Η κατάσταση στα θέματα της κατοικίας, του πόσιμου νερού και της στοιχειώδους υγιεινής ξεπέρασε κάθε όριο ανοχής. Η εγκληματικότητα, η πορνεία και το ΑΙDS θερίζουν. Η Ν. Αφρική, με βάση τις διεθνείς στατιστικές, έγινε η χώρα με τη μεγαλύτερη ανισότητα στον κόσμο! Την ίδια ώρα, μια νέα μαύρη αστική τάξη αναδεικνυόταν μέσα από εξαγορές δημόσιων επιχειρήσεων και συμβολαίων με μεγάλες πολυεθνικές.

Μετάλλαξη
Αυτή η νέα ταξική πόλωση βρήκε την αντανάκλαση της και στο ANC. Το παλιό κόμμα των εθνικιστών, των φιλελεύθερων, των κομμουνιστών και των συνδικαλιστών, μετατράπηκε σε μια στυγνή γραφειοκρατική μηχανή, που τρέφεται από τους πόρους της κοινωνίας και προωθεί αδίστακτα και κυνικά την νεοφιλελεύθερη ατζέντα ενάντια στους φτωχούς και τους εργάτες. Εκατό χρόνια μετά την ίδρυση του, το ANC σφράγισε τη μετατροπή του σε κόμμα της μαύρης ελίτ με τη σφαγή της Μαρικάνα. Ήταν πέρυσι τον Αύγουστο που η αστυνομία πυροβόλησε και δολοφόνησε εν ψυχρώ δεκάδες απεργούς μεταλλωρύχους.

Η ζωή όμως συνεχίζεται. Νέα κινήματα αντίστασης φάνηκαν στον ορίζοντα της νοτιοαφρικάνικης κοινωνίας: οι άνεργοι, οι άστεγοι, οι ακτήμονες αγρότες, οι φτωχοί που δεν μπορούν πληρώσουν το ρεύμα και το νερό, η καμπάνια για το AIDS, οικολογικές οργανώσεις ενάντια στις πολυεθνικές, οργανώσεις για τα δικαιώματα των γυναικών, πρωτοβουλίες ενάντια στην αστυνομική βαρβαρότητα και τις συμμορίες, πρωτοβάθμια σωματεία κλπ. Ταυτόχρονα μια νέα αριστερά, με κύρια βάση τη νεολαία που δεν έχει ζήσει την παλιά κόλαση του απαρτχάιντ αλλά ξέρει πολύ καλά τη σημερινή κόλαση, έξω πια από το ANC, ανιχνεύει τις δυνατότητες συντονισμού και πολιτικής έκφρασης όλων αυτών των κινημάτων. Αυτή την απειλή έχει μπροστά της η διεφθαρμένη κυβέρνηση του Ζούμα και χωρίς να έχει την ασπίδα του ηθικού κύρους του Νέλσον Μαντέλα...