70 χρόνια από το Δεκέμβρη του 1944

H Αντίσταση στην Ελλάδα υπήρξε πριν απ’ όλα ένα τεράστιο κοινωνικό κίνημα που στηρίχθηκε σχεδόν αποκλειστικά στις λαϊκές δυνάμεις: στους εργαζόμενους στις πόλεις και στους φτωχούς αγρότες στην ύπαιθρο. Η κυρίαρχη τάξη απουσίασε εκκωφαντικά. Ένα τμήμα της «δραπέτευσε» μαζί με τον βασιλιά και τις πολιτικοστρατιωτικές ηγεσίες στη Μ. Ανατολή, ενώ ένα άλλο συνεργάστηκε στενά με τις ναζιστικές και φασιστικές δυνάμεις κατοχής. 
Όμως αυτή η πραγματικότητα δεν αναγνωριζόταν στην ανάλυση και στη στρατηγική του ΚΚΕ, που ήταν το πρωταγωνιστικό κόμμα της εποχής. Ο χαρακτηρισμός του αγώνα ως πανεθνικού-απελευθερωτικού δεν εμπόδιζε αποφασιστικά την ανάπτυξη του κινήματος στα χρόνια της κατοχής, υπήρξε όμως καθοριστικός στην κρίσιμη ώρα του τέλους του πολέμου, όταν παιζόταν η νίκη ή η συντριβή: Έσπρωξε το ΚΚΕ στις συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας, στο να αποδεχθεί την επιστροφή της «εθνικής» πολιτικοστρατιωτικής ηγεσίας στη χώρα, με τη συνοδεία ασφαλείας των βρετανικών μονάδων του Σκόμπι. Και οι δυνάμεις αυτές δεν είχαν αυταπάτες «εθνικής συνεννόησης». Ήξεραν καλά ότι δεν μπορούσαν να συνυπάρξουν με το νικητή και ένοπλο λαό. Ήξεραν ότι η εμπέδωση της κυριαρχίας τους προϋπέθετε την αδυσώπητη συντριβή του κινήματος αντίστασης και των οργανώσεών του. Έχοντας την αμέριστη υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων, κινήθηκαν αποφασιστικά στην κατεύθυνση αυτή, αξιοποιώντας στο έπακρο τις συγχύσεις της πολιτικής ηγεσίας του κινήματος, αλλά και τις «δεσμεύσεις» που είχε πάρει στη Γιάλτα το, τότε, διεθνές κέντρο του. 
Αυτό δεν σήμαινε ότι η δουλειά των χασάπηδων ήταν εύκολη. Η εργατική και λαϊκή αντίσταση της Αθήνας, ο κόκκινος Δεκέμβρης του ’44, ήταν μια μεγάλη σελίδα στο βιβλίο των αγώνων της τάξης μας.

Κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης του Δεκέμβρη του 1944 −αλλά και αργότερα− οι αντίπαλοι του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ επιχείρησαν να περιγράψουν την ένοπλη αντίσταση του λαού της Αθήνας ως «ανταρσία» μιας ένοπλης μειοψηφίας «αναρχικών», που έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή των ανθρώπων, τη νομιμότητα και την ασφάλεια. Ωστόσο, πέρα από το εύρος της λαϊκής υποστήριξης και της πλαισίωσης των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στο πεδίο της μάχης, οι ισχυρισμοί αυτοί καταρρίπτονται και από τη ζωντανή συμμετοχή του πληθυσμού στην οργάνωση της ζωής και των δομών επιβίωσής του στις περιοχές όπου κυριαρχούσε ο ΕΛΑΣ κατά τη διάρκεια των μαχών. Το Δεκέμβρη του 1944 ο λαός της Αθήνας αγωνίστηκε με ηρωισμό για την υπεράσπιση της ζωής και της αξιοπρέπειάς του, τόσο με το όπλο στο χέρι όσο και με άλλους τρόπους.
Μαζική κινητοποίηση
Στη διαδήλωση της 3ης Δεκεμβρίου, παρά την απαγόρευση που είχε προηγηθεί, έλαβε μέρος ένα τεράστιο πλήθος, το οποίο και δέχτηκε τα δολοφονικά πυρά της αστυνομίας. Η γενική απεργία στις 4 του μήνα, ύστερα από απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, είχε καθολική συμμετοχή και επεκτάθηκε σε διάφορες περιοχές της Αθήνας και του Πειραιά. Η κηδεία των νεκρών της προηγούμενης μέρας συνοδεύτηκε επίσης από μια γιγαντιαία σε όγκο πομπή, η οποία δέχτηκε και πάλι πυροβολισμούς από την αστυνομία, με αποτέλεσμα νέους νεκρούς και τραυματίες. Στις συγκεντρώσεις αυτές έλαβαν μέρος εκατοντάδες χιλιάδες άτομα. Πριν ακόμα αρχίσουν οι ένοπλες συγκρούσεις, η λαϊκή πλειοψηφία εξέφραζε με αυτό τον τρόπο την καταδίκη της προς την κυβέρνηση Παπανδρέου και την υποστήριξή της προς το ΕΑΜ. 
Η συμβολή του λαού στη μάχη της Αθήνας έλαβε διάφορες μορφές. Λειτούργησε ενισχυτικά προς τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ, συμβάλλοντας στη μεταφορά τραυματιών, πυρομαχικών και τροφίμων. Οδοφράγματα στήθηκαν σε όλη την πόλη. Η διαδικασία ήταν η εξής: Την ανατίναξη κτιρίων, προκειμένου να βρεθούν τα κατάλληλα υλικά, συνόδευαν καλέσματα από τον τηλεβόα που προσκαλούσαν το λαό να πάρει μέρος στην κατασκευή των οδοφραγμάτων. Επιπλέον, για την παρεμπόδιση της κίνησης των τανκς του αντιπάλου ανασκάπτονταν κάθετα στους δρόμους αντιαρματικά χαντάκια. Όπως σημειώνει ο Βασίλης Μπαρτζιώτας, γραμματέας τότε της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας του ΚΚΕ, αναφερόμενος στη στάση του πληθυσμού, «όταν πολεμούσε ο ΕΛΑΣ στις πιο σκληρές μάχες, στο 8ο Αστυνομικό Τμήμα, στην Ειδική και Γενική Ασφάλεια, στη Σχολή Ευελπίδων, στου Μακρυγιάννη, ο λαός διαδήλωνε στους δρόμους αψηφώντας τα αεροπλάνα, τα πολυβόλα και τα τανκς του Σκόμπυ. Οι διαδηλωτές περνούσαν δίπλα από τα πεδία των μαχών και καλούσαν τους μοναρχοφασίστες να παραδοθούν. Για πρώτη φορά έβλεπε κανένας αυτό το είδος πολέμου. Τι κουράγιο έδινε αυτός ο συγκεντρωμένος λαός στους Ελασίτες μας και πόσο τσάκιζε το ηθικό των προδοτών!» (Μπαρτζιώτας 1984: 365). Σε μια άλλη όψη της σύγκρουσης, καλλιτέχνες, λογοτέχνες και ηθοποιοί οργάνωναν την ψυχαγωγία των μαχητών. Η ύπαρξη και η μαχητική ικανότητα του ΕΛΑΣ ήταν άμεσα εξαρτημένη από την εργασία διαφόρων επαγγελματικών κατηγοριών: οι «τσαγκαράδες» κατασκεύαζαν τις αρβύλες των Ελασιτών, οι τηλεφωνητές συνέδεαν μεταξύ τους τις στρατιωτικές μονάδες, οι αρτεργάτες τροφοδοτούσαν το στρατό με ψωμί, οι καπνοβιομηχανίες παρήγαν τσιγάρα για τους μαχητές αλλά και για το λαό της Αθήνας και του Πειραιά. Η μεταφορά τροφίμων και πυρομαχικών γινόταν από τους αυτοκινητιστές. Επιπλέον, ο μεγάλος αριθμός των απωλειών καθιστούσε αναγκαία την εξεύρεση νέων εφεδρειών για τον ΕΛΑΣ. Χιλιάδες ήταν αυτοί που κατετάγησαν ανανεώνοντας τις δυνάμεις του στρατού. Ο ΕΛΑΣ υπήρξε κατεξοχήν λαϊκός στρατός, άμεσα συνδεδεμένος με το κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον από το οποίο προέρχονταν τα μέλη του. Η στενή σχέση του στρατού αυτού με τον άμαχο πληθυσμό μεταφράστηκε και αποτυπώθηκε στην ενεργή συνδρομή του λαού της Αθήνας προς όφελος του ΕΛΑΣ. Σε ένα άλλο επίπεδο, βέβαια, το γεγονός αυτό δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να δικαιολογήσει την άσκηση βίας και τις δολοφονίες τροτσκιστών και αρχειομαρξιστών από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ κατά την ίδια περίοδο.
Ας σημειωθεί ότι, κατά τη διάρκεια της ένοπλης αναμέτρησης, τις επικίνδυνες για τη ζωή του πληθυσμού συνθήκες δυσκόλευαν ακόμα περισσότερο οι όροι ζωής στην περιοχή της πρωτεύουσας, που βρισκόταν από τις 5 Δεκεμβρίου χωρίς θέρμανση και ηλεκτρικό και από τις 11 του μήνα χωρίς ύδρευση. 
Μάχη ενάντια στην πείνα
Η μάχη ενάντια στην πείνα ήταν μία από τις βασικότερες πλευρές της σύγκρουσης του Δεκέμβρη. Αποτελούσε, ταυτόχρονα, βασικό πεδίο εκβιασμού από την πλευρά των Βρετανών, οι οποίοι κατείχαν σημαντικές ποσότητες τροφίμων και φαρμάκων και είχαν τη δυνατότητα να επιτρέπουν ή να απαγορεύουν τις διανομές ανάλογα με τις περιστάσεις, επιδιώκοντας έτσι να ασκήσουν πρόσθετη πίεση στους αντιπάλους τους. Στις περιοχές της Αθήνας και του Πειραιά που ήλεγχε ο ΕΛΑΣ, η κύρια ευθύνη για τη διανομή τροφίμων ανήκε στην Παναθηναϊκή και Παμπειραϊκή Επιτροπή, με τις κατά τόπους Λαϊκές Επιτροπές των συνοικιών. Η μάχη για την επιβίωση επέβαλλε την ανασυγκρότηση των επιτροπών αυτών, που είχαν δράσει στα χρόνια της Κατοχής, και οργανώθηκαν λαϊκά συσσίτια καθώς η εύρεση τροφίμων ήταν σχεδόν αδύνατη. Διανέμονταν ψωμί, αλεύρι, λαχανικά, τσιγάρα κ.ά. Μικρής κλίμακας διανομές έγιναν και από τον Ερυθρό Σταυρό. Τα τρόφιμα που έφταναν από την επαρχία στην Αθήνα ήταν ελάχιστα και δεν επαρκούσαν για τη διατροφική κάλυψη του πληθυσμού. Για την εξυπηρέτηση των επισιτιστικών αναγκών του ΕΛΑΣ και του πληθυσμού πραγματοποιήθηκαν κατασχέσεις και σε αποθήκες τροφίμων, όπως οι αποθήκες Κοδρατζή και τα ψυγεία Φιξ.
Το έργο της περίθαλψης αποτέλεσε ευθύνη της Εθνικής Αλληλεγγύης, που κινητοποίησε για το σκοπό αυτό τον πληθυσμό, ο οποίος και προσέφερε απλόχερα υλικό για τη συγκρότηση των αντίστοιχων υποδομών. Τα νοσοκομεία έπρεπε να στηθούν με κάθε τρόπο, τα σεντόνια και τα κλινοσκεπάσματα έγιναν επίδεσμοι, κάθε δυνατό μέσο αξιοποιήθηκε. Σε νοσοκομεία μετατράπηκαν τα σχολεία του Αγίου Μελετίου με 67 κλίνες, η Λεόντειος Σχολή με 170 κλίνες. Άλλα, μεγαλύτερα νοσοκομεία, δημιουργήθηκαν στη Νέα Ιωνία και σε άλλες περιοχές. 
Με βάση τα παραπάνω, την έκταση και το δυναμισμό της λαϊκής συμμετοχής στα γεγονότα του Δεκέμβρη, η τοποθέτηση, τόσο το 1944 όσο και αργότερα, πως η σύγκρουση αυτή αποτέλεσε απόπειρα πραξικοπήματος της Αριστεράς μπορεί να κριθεί ως άτοπη.

Βιβλιογραφία: 
• Ε-Ιστορικά, Ελευθεροτυπία, τχ. 7, «Δεκεμβριανά, οι 33 ματωμένες μέρες του ’44», 2.12.1999
• Βασ. Λάζου, «Το τέλος των Δεκεμβριανών», στο Δεκεμβριανά, οι μάχες των 33 ημερών, Ελλήνων Ιστορικά, τχ.7, 104-125
• Βασ. Λάζου, «Ο επισιτισμός της Αθήνας κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών - Η μάχη της διατροφής και η μάχη της προπαγάνδας», στο Βασ. Καρδάσης, Αρτ. Ψαρομήλιγκος (επιμ.), Δεκέμβρης ‘44. Οι μάχες στις γειτονιές της Αθήνας, Ελευθεροτυπία, Αθήνα 2010, 113-136
• Βασ. Μπαρτζιώτας, Η Εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1984
• Περ. Ροδάκης, Μπ. Γραμμένος, Η έκθεση Σιάντου για τα Δεκεμβριανά και η έκθεση της XIIIης μεραρχίας του ΕΛΑΣ για τη μάχη της Αθήνας, Γλάρος, Αθήνα 1986
• Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1940-1945, δοκίμιο, Νέα Βιβλία, Αθήνα 1974
• Γρ. Φαράκος, Μαρτυρίες και στοχασμοί, 1941-1991, 50 χρόνια πολιτικής δράσης, Προσκήνιο, Αθήνα 1993
• Μεν. Χαραλαμπίδης, «Τα δεκεμβριανά στις ανατολικές συνοικίες της Αθήνας», στο Βασ. Καρδάσης, Αρτ. Ψαρομήλιγκος (επιμ.), Δεκέμβρης ‘44. Οι μάχες στις γειτονιές της Αθήνας, Ελευθεροτυπία, Αθήνα 2010, 61-86

*υποψήφιος διδάκτορας Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας