Θεσσαλονίκη 1936: Η ήττα του Μάη πληρώθηκε την 4η Αυγούστου

Αλλά ο Μάης του ’36 δεν είναι μόνο επέτειος της μαζικής δολοφονίας των εργατών και των εργατριών που ζητούσαν το ψωμί τους. Τέτοιες θηριωδίες συνέβαιναν συχνά εκείνα τα χρόνια: στο Βόλο, στην Καβάλα και αλλού έπεφταν κορμιά εργατών χτυπημένα από τις σφαίρες των δυνάμεων καταστολής, κι ακόμα στον Πειραιά, στην απεργία του Αυγούστου του ’23, δολοφονήθηκαν περισσότεροι εργάτες από ό,τι στη Σαλονίκη τον Μάη του ’36. 
Λίγους μόνο μήνες πριν από την εξέγερση, είχαν γίνει τα «Σταφιδικά» στη Μεσσηνία, ο ένοπλος ξεσηκωμός δηλαδή των αγροτών για την τιμή της σταφίδας, που οδήγησε σε κανονικές μάχες με τη χωροφυλακή και στην επιβολή στρατιωτικού νόμου, με την Καλαμάτα και τους Γαργαλιάνους να καταλαμβάνονται από δύο μεραρχίες στρατού. 
Κεντρική Απεργιακή Επιτροπή
Αυτό που στη Σαλονίκη έκανε τη διαφορά ήταν πως για δύο περίπου εικοσιτετράωρα μοναδική εξουσία στην πόλη ήταν η Κεντρική Απεργιακή Επιτροπή. Οι χωροφύλακες, ανήμποροι να καταστείλουν τις διαδηλώσεις, είχαν πολιορκηθεί στα αστυνομικά τμήματα. Τους απεργούς ανέλαβε να αντιμετωπίσει ο στρατός, αλλά οι φαντάροι συναδελφώθηκαν με τους διαδηλωτές. Η απεργία των καπνεργατών είχε μεταβληθεί σε ανοιχτή εξέγερση. Ο δρόμος έμοιαζε ανοιχτός για να γενικευτεί ο εργατικός ξεσηκωμός σε όλη τη χώρα, να πέσει η κυβέρνηση Μεταξά και να αναλάβει η εργατική τάξη να ξηλώσει όλο το πολιτικό σύστημα.
Και όλα αυτά ενώ κορυφωνόταν στη Γαλλία η γενική απεργία και οι καταλήψεις εργοστασίων, και στην Ισπανία η κατάσταση κάλπαζε προς την επανάσταση που θα ξεκινούσε το καλοκαίρι. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα της εργατικής προέλασης, η 9η και η 10η Μάη 1936 στη Σαλονίκη φαινόταν πως άνοιγαν καινούριο δρόμο στη Δυτική Ευρώπη… 
Το κλίμα του εργατικού ενθουσιασμού τον Μάη και το καλοκαίρι του ’36 έμοιαζε εξαιρετικά ελπιδοφόρο και ικανό να ανακόψει την άνοδο στην εξουσία των φασιστών σε μια σειρά χώρες. Φαινόταν πως ο παγκόσμιος πόλεμος θα μπορούσε να αποτραπεί και η Ευρώπη να γίνει ο στίβος του θριάμβου της εργατικής τάξης και όχι το σφαγείο της. Η Γαλλία και η Ισπανία υψώνονταν ως αντιπαραδείγματα στη Γερμανία του Χίτλερ και την Ιταλία του Μουσολίνι. Όσο για την εξεγερμένη Σαλονίκη, έδειχνε πως μπορεί να είναι ο πυροκροτητής για ένα ντόμινο εκρήξεων στα Βαλκάνια. 
Για τη νίκη υπήρχαν όλες οι αναγκαίες συνθήκες εκτός από μία: οι επαναστάτες και οι επαναστάτριες της εποχής ήταν στο περιθώριο, χωρίς μαζική απήχηση και χωρίς να μπορούν να επηρεάσουν τα γεγονότα. Σε Γαλλία, Ισπανία και Ελλάδα πρωταγωνιστικό ρόλο στο κίνημα είχαν τα σταλινικά ΚΚ, που προσπαθούσαν να αναβάλουν τη μάχη και να επιστρέψουν το κίνημα στην κοινοβουλευτική κανονικότητα. Τα ΚΚ πίστευαν στις συμμαχίες με τα «προοδευτικά» κομμάτια των αστών, και γι’ αυτό στήριζαν τα λαϊκά μέτωπα και φοβούνταν την εργατική δράση από τα κάτω όταν «ξέφευγε» από τα συνήθη όρια... 
Ο ρόλος του ΚΚΕ
Στη Σαλονίκη, το ΚΚΕ είχε τη μεγάλη πλειοψηφία μέσα στην Κεντρική Απεργιακή Επιτροπή. Τα μέλη του ήταν μαχητικοί αγωνιστές. Αλλά δεν αρκεί η αυταπάρνηση για τη νίκη της εργατικής τάξης. Χρειάζονται και ξεκάθαρες ιδέες. 
Το ΚΚΕ καταλάβαινε πολύ καλά και διακήρυττε σε όλους τους τόνους πως ο Μεταξάς ετοιμάζει δικτατορία και καλούσε σε πάλη εναντίον του. Όμως, για να το κάνει αυτό, προσπαθούσε να δώσει σάρκα και οστά σε μια συμμαχία με τους Φιλελεύθερους (βενιζελικοί), και έτσι να υπάρξει πλειοψηφία στη Βουλή κόντρα στην κυβέρνηση Μεταξά. Το ΚΚΕ καλούσε σε ξεσηκωμό τους εργάτες όταν δεν «κουνιόταν φύλλο», αλλά όταν ο ξεσηκωμός γινόταν πράξη το κόμμα πατούσε μεθοδικά το φρένο. 
Μέσα στην Κεντρική Απεργιακή Επιτροπή τα στελέχη του ΚΚΕ πρόσθεσαν δύο βουλευτές του Φιλελεύθερου Κόμματος, οι οποίοι αργότερα θα περηφανεύονταν πως κατάφεραν να «συγκρατήσουν» τους απεργούς. Όταν το Γ’ Σώμα Στρατού, το επιτελείο από όπου επιχειρούνταν η συντριβή της εξέγερσης, περικυκλώθηκε από τους απεργούς και τους φαντάρους που ενώθηκαν μαζί τους, ο βουλευτής Σινάκος του ΚΚΕ ζήτησε από τον κόσμο να αποχωρήσει και να δεχτεί το «λόγο τιμής ενός ανώτερου Έλληνα αξιωματικού», του στρατηγού Ζέπου, που ορκιζόταν, για να γλιτώσει, πως θα οδηγούσε τους χωροφύλακες που δολοφόνησαν απεργούς και τους προϊσταμένους τους στη Δικαιοσύνη. 
Όμως το πιο σημαντικό λάθος ήταν το πώς μεθοδεύτηκε η συμπαράσταση στους εξεγερμένους. Το ΚΚΕ και οι συνδικαλιστικές οργανώσεις που έλεγχε κάλεσαν για πανελλαδική απεργία στις 13 Μάη, τέσσερις μέρες μετά τη σφαγή, με πρόσχημα την καλύτερη προετοιμασία της απεργίας. Πράγματι, η πανελλαδική χρειαζόταν προεργασία. Όμως αυτό που μπορούσε να γίνει άμεσα για να προστατευτεί η εξέγερση ήταν να κηρυχθεί άμεσα απεργία στα τρένα, για να μην μπορεί να στείλει ο στρατός ενισχύσεις στον Ζέπο. Αυτό δεν έγινε, και το βράδυ της 10ης Μάη νέες στρατιωτικές μονάδες, «αμόλυντες» από την επαφή με την εργατική εξέγερση, κατέλαβαν την πόλη. 
Όταν η 13η Μάη έφθασε, το κίνημα στη Σαλονίκη είχε καμφθεί και η Κεντρική Απεργιακή Επιτροπή είχε παραλύσει. Στη γενική απεργία το ΚΚΕ δεν τόλμησε να ρίξει τα συνθήματα «Κάτω οι δολοφόνοι», «Να πέσει ο Μεταξάς», και η απεργία, παρά την επιτυχία της, ήταν η αυλαία για το κίνημα. 
Στις εκλογές του Γενάρη του 1936 οι βενιζελικοί κέρδισαν 142 έδρες και οι Λαϊκοί με τους συμμάχους τους 143. Το ΚΚΕ με τους 15 βουλευτές του πίστευε πως θα γινόταν ο ρυθμιστής των εξελίξεων. Πρώτα οι Λαϊκοί επιχείρησαν επί εβδομάδες διαπραγματεύσεις με το ΚΚΕ, όπως αποκάλυψε ο Γληνός στον «Ριζοσπάστη». Τελικά το ΚΚΕ κατέληξε σε συμφωνία με τους Φιλελεύθερους –«σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα»–, όπου δεσμευόταν για στήριξη κυβέρνησης Φιλελευθέρων με ελάχιστα ανταλλάγματα: διατίμηση στο ψωμί, απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων κ.λπ. 
Το πραξικόπημα του Μεταξά
Όμως το σύμφωνο έμεινε κενό γράμμα. Φιλελεύθεροι και Λαϊκοί αποφάσισαν να στηρίξουν με την ανοχή τους το κόμμα των Ελευθεροφρόνων του Μεταξά, που είχε μόλις 7 βουλευτές. Πρωθυπουργός ο Δεμερτζής, αντιπρόεδρος ο Μεταξάς. Ο Δεμερτζής πεθαίνει στις 13 Απρίλη και ο βασιλιάς διορίζει πρωθυπουργό τον Μεταξά, που παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης από όλους πλην του ΚΚΕ. 
Τρεις μέρες μετά, η Βουλή αποφασίζει να κλείσει για πέντε μήνες για να δοθεί «άνεση» στην κυβέρνηση Μεταξά. Δεν θα ξανανοίξει για δέκα χρόνια, γιατί στις 4 Αυγούστου ο Μεταξάς μαζί με το βασιλιά θα προχωρήσουν σε πραξικόπημα για να εξασφαλίσουν περισσότερη άνεση... 
Η 4η Αυγούστου ήταν η τρομερή κατάληξη για την έλλειψη τόλμης της ηγεσίας του ΚΚΕ της 13ης Μάη. 
Η εργατική τάξη μονάχα όταν είναι σε δράση μπορεί να αντιληφθεί τον εαυτό της και να αλλάξει τον κόσμο. Και όταν οι εργάτες διώχνουν τους παλιάτσους της «υψηλής πολιτικής» κι ανεβαίνουν αυτοί στη σκηνή του πρωταγωνιστή, το να τους ξανακατεβάσει κάτω η ηγεσία τους, στα καθίσματα του παθητικού χειροκροτητή, είναι η απόλυτη συνταγή καταστροφής.