Δέκα χρόνια από το κίνημα του άρθρου 16: Μια μάχη που έγραψε ιστορία

Ο πρωθυπουργός Καραμανλής πλασαριζόταν από τα ΜΜΕ ως ο «πρωθυπουργός της δεκαετίας». Η κυβέρνηση προχώρησε άμεσα σε αντιδραστικές μεταρρυθμίσεις (κατάργηση 8ώρου, ασφαλιστικό, ιδιωτικοποιήσεις...). Η πρώτη αντίσταση στη ΝΔ ήρθε από τα κάτω. Τραπεζοϋπάλληλοι, ναυτεργάτες, λιμενεργάτες κ.ά. προχώρησαν σε απεργίες διαρκείας, έφθειραν, αλλά δεν απείλησαν την κυβέρνηση, που αποφάσισε να επιτεθεί στο χώρο της εκπαίδευσης.
Ήταν χοντρό στοίχημα με συμβολική και πραγματική αξία: 
α) Η ελληνική εκπαίδευση είχε καθυστερήσει να «εναρμονιστεί» με το νεοφιλελεύθερο μοντέλο που ίσχυε στην ΕΕ και αλλού και το κεφάλαιο αντιμετώπιζε την εκπαίδευση ως ένα λαμπρό πεδίο μείωσης κρατικών δαπανών, κερδοφορίας και ιδεολογικής πειθάρχησης του πληθυσμού. 
β) Στην εκπαίδευση συγκεντρώνονταν οι μεγαλύτερες δυνάμεις της Αριστεράς και της αντίστασης, με δύο νεοφιλελεύθερες αντιμεταρρυθμίσεις να έχουν ήδη καταρρεύσει από μαζικά κινήματα καταλήψεων και διαδηλώσεων (νόμος Κοντογιαννόπουλου 1991, νόμος Αρσένη 1998). 
Έχοντας ήδη περάσει νόμους στην κατεύθυνση ιδιωτικοποίησης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης («αξιολόγηση», «Δια βίου εκπαίδευση» κ.ά), στις αρχές του 2006 με τη συναίνεση του ΠΑΣΟΚ αποφάσισε να πάει σε μετωπική σύγκρουση. Δύο ήταν οι αιχμές της σύγκρουσης:
α) Η αναθεώρηση του Συντάγματος, που περιλάμβανε μέτρα κατεδάφισης του κοινωνικού κράτους, όπως άρση της μονιμότητας στο Δημόσιο, άρση προστασίας δασικών εκτάσεων από οικοπεδοφάγους κλπ, κυρίως όμως το θέμα «ταμπού» ως τότε, το άρθρο 16, που καθιστά συνταγματική υποχρεώση τη Δημόσια Δωρεάν Παιδεία για όλους και απαγορεύει την ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων.
β) Ο νέος νόμος πλαίσιο, που προέβλεπε: Όποιος φοιτητής/τρια κόβεται 3 φορές σε ένα μάθημα διαγράφεται από το πανεπιστήμιο, τα δωρεάν συγγράμματα καταργούνται, όποιος καθυστερεί 2 χρόνια τις σπουδές του εκδιώκεται, οι σχολές αποκτούν μάνατζερ προς επιβολή χορηγών και διδάκτρων, το άσυλο (κατάκτηση της εξέγερσης του Πολυτεχνείου που απαγόρευε την είσοδο της αστυνομίας στους πανεπιστημιακούς χώρους) καταργείται. Βασικός στόχος του κεφαλαίου και των κομμάτων του στην Ελλάδα ήταν η εισβολή των μεγάλων επιχειρηματικών συμφερόντων στα δημόσια πανεπιστήμια, η επιβολή διδάκτρων, η εξίσωση ιδιωτικών κολλεγίων με τα πανεπιστήμια για να αυξήσουν τα κέρδη τους οι κολλεγιάρχες. Η βάση του 10, που καθιερώθηκε επίσης το 2006 στα σχολεία, θα εξασφάλιζε την πελατεία στους κολλεγιάρχες από τα παιδιά όσων οικογενειών θα μπορούσαν να αντέξουν το οικονομικό βάρος.
Παρά το πρωτοφανές μέγεθος της επίθεσης, η Αριστερά στα ΑΕΙ-ΤΕΙ κινήθηκε σαν να μην πίστευε ότι υπήρχαν οι όροι για μαζική και νικηφόρα μάχη, ακόμα κι όταν οι πανεπιστημιακοί καθηγητές (ΠΟΣΔΕΠ) έδωσαν το έναυσμα και προχώρησαν στην πρώτη πενθήμερη απεργία τον Μάρτιο του 2006. Άλλωστε για το μεγαλύτερο τμήμα της Αριστεράς οι πανεπιστημιακοί αντιμετωπίζονταν μεχρι τότε ως εχθροί και όχι ως σύμμαχοι.
Τον Μάρτη-Απρίλη 2006 ήρθε ο νικηφόρος άνεμος από τη Γαλλία: ένα γιγάντιο και αποφασιστικό κίνημα, νεολαίας κυρίως, ανέτρεψε το CPE (που στοχοποιούσε τους νέους εργαζόμενους) και οδήγησε την κυβέρνηση Σιράκ-Ντε Βιλπέν σε ταπείνωση. Το «να γίνουμε Γαλλία» έγινε σύνθημα της φοιτητικής Αριστεράς τις μέρες πριν τις εκλογές του Απριλίου, χωρίς όμως να προκύψουν κινητοποιήσεις, ενώ εκλογικά και πάλι θριάμβεψε η ΔΑΠ (ΝΔ) κι ακολούθησαν οι διακοπές του Πάσχα.
Η μάχη ενάντια 
στον νόμο πλαίσιο
Στις 6 Μαΐου 2006 διοργανώθηκε διεθνής διαδήλωση του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Φόρουμ στην Αθήνα, ένα ενωτικό κάλεσμα ενάντια στη λιτότητα, τον ρατσισμό και τον πόλεμο. Η διαδήλωση έγινε αφορμή για να εκδηλωθεί η οργή του κόσμου ενάντια στην κυβέρνηση. 100.000 κατέβηκαν στους δρόμους και δέχτηκαν την επίθεση των ΜΑΤ. Η ΠΟΣΔΕΠ κήρυξε απεργία διαρκείας από τις 10 Μαΐου. Ήταν τα δύο γεγονότα που ανέβασαν τη συλλογική αυτοπεποίθηση της νεολαίας με τη διαπίστωση ότι υπήρχαν οι όροι για μαζικό και νικηφόρο αγώνα. Ξέσπασαν οι πρώτες 15 καταλήψεις και δημιουργήθηκαν τα πρώτα συντονιστικά καταλήψεων. Ακόμα και τότε όμως έγινε φανερό ότι δεν πίστευε πραγματικά στη δύναμη του κινήματος και στη δυνατότητα νίκης.
Η ΠΚΣ (ΚΝΕ-ΚΚΕ) στράφηκε πρώτα ενάντια στις καταλήψεις διαρκείας κι έπειτα ενάντια στη συνεργασία με την υπόλοιπη Αριστερά, δυσκολεύοντας τη δυνατότητα για αγωνιστικές αποφάσεις απέναντι στην απεργοσπαστική ΔΑΠ. Τα ΕΑΑΚ (ΑΝΤΑΡΣΥΑ) αναλώνονταν σε κοκορομαχίες και μικροηγεμονισμούς στις συνελεύσεις, προσπαθούσαν να «ελέγξουν» τα συντονιστικά, περιόριζαν τον αγώνα σε «στενά» αιτήματα και προσανατολισμό, αδυνατώντας να συλλάβουν την κοινωνικοπολιτική δυναμική που γεννιόταν. 
Ο παράγοντας «από τα κάτω» τα σάρωσα όλα. Παρά τις αδυναμίες της Αριστεράς, στις αρχές Ιουνίου οι καταλήψεις έγιναν 420 (πρακτικά σε όλες τις σχολές στην Ελλάδα), κάθε βδομάδα καλούνταν πανεκπαιδευτικά συλλαλητήρια, οι διαδηλώσεις μαζικοποιούνταν, άρχισαν να καλούν σε κινητοποιήσεις οι ΓΣΕΕ και ΑΔΕΔΥ, ο αγώνας έγινε υπόθεση της κοινωνίας.  
Η ορμητικότητα του αυθόρμητου και η πίστη της νεολαίας στη νίκη του αγώνα επιβάλανε την ενότητα στη δράση. Η ΔΑΠ έχασε κάστρα της, μη έχοντας το κουράγιο ακόμα και να συμμετάσχει σε πολλές συνελεύσεις. Πολλοί ΔΑΠίτες συμμετείχαν στις διαδηλώσεις και μέσα από την εμπειρία τους αποχώρησαν από την κυβερνητική παράταξη. Η ΠΑΣΠ έχασε τον έλεγχο στη βάση της, που προχώρησε σε ανταρσία απέναντι στην ηγεσία του ΠΑΣΟΚ.  Η ΠΚΣ, σε σχολές όπου ήταν πρώτη δύναμη, βρέθηκε να καταψηφίζεται ως και πάνω από το 90% των μελών της.
Η υπόλοιπη  Αριστερά υποχρεώθηκε να βγει από τις συνήθειές της: «συμπάθησε» τους καθηγητές (που με το κύρος τους έπαιζαν ρόλο ασπίδας και «ντουντούκας» του αγώνα των φοιτητών στην κοινωνία), οργάνωσε την απεύθυνση στην κοινωνία, κάλεσε τα συνδικάτα για συμπαράσταση, εγκατέλειψε τον συντεχνιασμό και αναζήτησε κοινωνικές και πολιτικές συμμαχίες. Σε συνελεύσεις με εκατοντάδες (ενίοτε και πάνω από 1.000) ανθρώπους, ο κόσμος αποδοκίμαζε μαζικά κάθε διάθεση διαχωρισμών, που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε αποδυνάμωση του κινήματος. Επιβλήθηκε από τα κάτω μια συμμαχία μεταξύ των ΠΚΣ, ΕΑΑΚ, ΔΑΡΑΣ (ΣΥΝ), επαναστατικής Αριστεράς, αναρχικών, αυτόνομων, μέχρι και την ΠΑΣΠ.
Στα τέλη Ιουνίου, η Υπουργός Παιδείας Γιαννάκου απέσυρε άρον-άρον τον νόμο και κάλεσε σε «διάλογο». Η κυβέρνηση φοβήθηκε γενικευμένη εξέγερση και υποχώρησε, αλλά οι δυνάμεις της Αριστεράς αποφάσισαν να ανανεώσουν το αγωνιστικό ραντεβού για τον Σεπτέμβρη.
Η απεργία των δασκάλων
Το αγωνιστικό ραντεβού του Σεπτέμβρη στα πανεπιστήμια δεν ήρθε ποτέ, γιατί η φοιτητική Αριστερά εγκλωβίστηκε και πάλι στον συντεχνιασμό (εξεταστική περίοδος). Στις 18 Σεπτέμβρη όμως τη σκυτάλη πήρε η απεργία διαρκείας των δασκάλων (ΔΟΕ). Ταυτόχρονα  χιλιάδες μαθητές βγήκαν στους δρόμους μαζί με τους καθηγητές τους, για Δημόσια Δωρεάν Παιδεία κι ενάντια στην αναθεώρηση του άρθρου 16, ενώ οι εκπαιδευτικοί κέρδισαν την αλληλεγγύη της κοινωνίας (με κεντρικό σύνθημα να σπάσει η λιτότητα: «όχι μόνο στον εκπαιδευτικό, 1.400 σε όλον τον λαό»...). Παρά τη μη απόφαση για καταλήψεις, χιλιάδες φοιτητές συμμετείχαν στα συλλαλητήρια μαζί με τους εκπαιδευτικούς, ανταποδίδοντας την αλληλεγγύη που είχαν εισπράξει τον Μάη-Ιούνη, και η αναγκαιότητα για «πανεκπαιδευτικό μέτωπο» έγινε κοινός τόπος σε όλα τα μήκη και πλάτη της εκπαιδευτικής κοινότητας. Η μεγάλη απεργία των δασκάλων στέρεψε από καύσιμα και σταμάτησε μετά από 6 εβδομάδες, αλλά έστρεψε την κοινωνική πλειοψηφία προς την υπεράσπιση της Δημόσιας Παιδείας και διάβρωσε τα θεμέλια της κυβερνητικής πολιτικής.
Η κατάρρευση της 
συνταγματικής αναθεώρησης
Έτσι μπήκαμε στον τρίτο και τελευταίο γύρο της αντιπαράθεσης. Η κυβέρνηση, ποντάροντας στην κόπωση και την εξεταστική περίοδο, αμέσως μετά τις διακοπές των Χριστουγέννων δρομολόγησε την αναθεώρηση του Συντάγματος και έφερε νέο νόμο-πλαίσιο, βελτιωμένο μεν, αλλά στο ίδιο πνεύμα υποβάθμισης και ιδιωτικοποίησης. Έπεσε όμως πολύ έξω. Ο κόσμος είχε νωπές τις αγωνιστικές εμπειρίες των προηγούμενων μηνών κι  είχε βγάλει τα αναγκαία συμπεράσματα (ότι ο ριζοσπαστικός αγώνας και η ενότητα στη δράση αποδίδουν). Ακαριαία μετά τις γιορτές (10/1/2007) ξέσπασαν εκατοντάδες καταλήψεις διαρκείας (πάνω από 350) με την Αριστερά να ενώνει τις δυνάμεις της εξαρχής αυτή τη φορά. Για άλλη μια φορά τα βδομαδιάτικα συλλαλητήρια συσπείρωναν δεκάδες χιλιαδες φοιτητές, εκπαιδευτικούς και αλληλέγγυους, πολλά εργατικά συνδικάτα πήραν το μέρος της νεολαίας, η κοινωνία συμπαραστάθηκε. Πρώτα οι ψηφοφόροι κι έπειτα τα οργανωμένα τμήματα του ΠΑΣΟΚ, ΠΑΣΚΕ και ΠΑΣΠ, υποχρεώθηκαν να διαλέξουν το άρθρο 16 από την ηγεσία τους. Το ΠΑΣΟΚ, που όχι μόνο είχε συμφωνήσει, αλλά είχε πρώτο προτείνει την αναθεώρηση του άρθρου 16, υποχρεώθηκε να αλλάξει στάση. Βρήκε προσχήματα και στις 22/2/2007 αποχώρησε από τη Βουλή, οδηγώντας τη συνταγματική αναθεώρηση στην κατάρρευση και τη ΝΔ σε στραπάτσο.
Όμως οι καταλήψεις και οι απεργίες συνεχίστηκαν με ακόμα περισσότερη αυτοπεποίθηση του φοιτητόκοσμου για την ανατροπή του  νόμου-πλαίσιο. Η ΠΑΣΠ πλέον προσπάθησε να σαμποτάρει τις καταλήψεις, η ΔΑΠ επιστράτευσε πληρωμένους μπράβους για να διαλύσει τις συνελεύσεις και η ΝΔ ολοένα κλιμάκωνε την καταστολή. Μπάτσοι ψέκαζαν τα παιδιά σαν κατσαρίδες, χτυπούσαν, πυροβολούσαν στον αέρα για «εκφοβισμό». Ήταν ένα στοιχείο που θυμόταν η νεολαία, όταν εξεγέρθηκε το Δεκέμβρη του 2008: το επιχείρημα κυβέρνησης-αστυνομίας ότι ο Κορκονέας πυροβόλησε για εκφοβισμό και «απλώς» η σφαίρα εξοστρακίστηκε... Κυβέρνηση και ΜΜΕ άνοιξαν τη συζήτηση για την ανάγκη να χρησιμοποιούνται πλαστικές σφαίρες απέναντι στους διαδηλωτές...
Στις 8 Μάρτη τελικά ο νόμος ψηφίστηκε σε μια Βουλή περικυκλωμένη από 40.000 φοιτητές και τα ΜΑΤ να χτυπάνε με πρόθεση να σκοτώσουν, με εκατοντάδες συλληφθέντες και (κάποιους σοβαρά) τραυματίες. Μετά τις 8 Μάρτη τα συλλαλητήρια και οι καταλήψεις συνεχίστηκαν «για την απόσυρση-ανατροπή» του νόμου. Πέρα από τα βδομαδιάτικα απεργιακά συλλαλητήρια, γίνονταν εμβόλιμες διαδηλώσεις ενάντια στην καταστολή και για την απελευθέρωση των συλληφθέντων. Η απεργία της ΠΟΣΔΕΠ συνεχίζεται και μετά τις 15 Μάρτη. Παρόλο που οι φοιτητικές δυνάμεις του ΣΥΝ και του ΚΚΕ, μετά την ψήφιση του νόμου, τάχθηκαν με το σταμάτημα των καταλήψεων, στα τέλη Μαρτίου ακόμα πάνω από 200 σχολές τελούν υπό κατάληψη, ενώ ανοίγει η συζήτηση για τη συνέχιση των καταλήψεων ακόμα και μετά το Πάσχα. Τελικά όμως και τα ΕΑΑΚ τάσσονται με τις εναλλακτικές μορφές πάλης και βαθμιαία το κίνημα κάμπτεται.
Επρόκειτο για το πιο μαζικό, εκρηκτικό και ανθεκτικό φοιτητικό κίνημα τουλάχιστον από τη δεκαετία του ’70. Αυτό το κίνημα δεν πήγε χαμένο, πέτυχε πολλά και άφησε παρακαταθήκες.

Απόηχος και κατακτήσεις
Το κίνημα της Γαλλίας και η ενωτική διεθνιστική διαδήλωση του Φόρουμ συνέβαλαν στην ελληνική έκρηξη του Μάη-Ιούνη. Ελλάδα και Γαλλία έγιναν πηγή έμπνευσης, έπαιξαν ρόλο στο ξέσπασμα αντίστοιχων κινημάτων το 2007-2008 στην Ιταλία, την Αγγλία, την Ισπανία, το Μεξικό, τη Χιλή κ.α., ενώ στη Γαλλία το 2008 ο Σαρκοζί απέσυρε άρον άρον την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση από το φόβο μιας νέας αντίστοιχης έκρηξης.
 Ο νέος νόμος-πλαίσιο ήταν πλατιά απονομιμοποιημένος και πρακτικά δεν εφαρμόστηκε από τα περισσότερα πανεπιστήμια. Κάποιες διατάξεις του εφαρμόστηκαν με επόμενους νόμους, όπως ο νόμος Διαμαντοπούλου το 2011.
Η Μ. Γιαννάκου, επιφανής αστή πολιτικός, έγινε κόκκινο πανί για όλη την κοινωνία, παραιτήθηκε και έσβησε από τον εγχώριο πολιτικό χάρτη. Το κίνημα αποτέλεσε την αρχή του τέλους και για τον Καραμανλή. Η Δεξιά προσπάθησε να πάρει τη ρεβάνς από τη νεολαία, με στημένα κατηγορητήρια ενάντια σε αγωνιστές και τρομοκρατία. Ακολούθησε η δολοφονία του Αλέξη το 2008 και η εξέγερση των νέων, που πανικόβαλε την εξουσία. Τελικά ο Καραμανλής αποδείχθηκε πρωθυπουργός 5ετίας και εξαφανίστηκε με τη σειρά του από το πολιτικό προσκήνιο, αφού κληρονόμησε στη ΝΔ το χαμηλότερο ιστορικά ποσοστό της. Το ΠΑΣΟΚ ήρθε σε βαθιά ρήξη με τον κόσμο του και σ’ εκείνο το κίνημα μπήκαν οι βάσεις για να φυλλορροήσει προς τα αριστερά το 2010-2012.  
Το κίνημα εκείνο πέρασε από «κόσκινο εξετάσεων» όλη την Αριστερά. Εξέθεσε το ΚΚΕ και οδήγησε στην ηγεμονία (κι έπειτα στην κυριαρχία) του ΣΥΡΙΖΑ μέσα στον κόσμο των αγώνων. Η ίδια η Αριστερά άλλαξε. Ο ΣΥΝ-ΣΥΡΙΖΑ το 2006-2008, ταυτιζόμενος με το κίνημα και τις διεκδικήσεις της νεολαίας, άλλαξε σύνθεση ως κόμμα, με χιλιάδες νέους και νέες να πυκνώνουν τις γραμμές του. Η στάση του το 2006-2008 τον κατέγραψε στη συνείδηση του κόσμου και του συστήματος ως το πιο επικίνδυνο «άκρο», κι έτσι εξηγείται σε μεγάλο βαθμό ότι στον επόμενο γύρο λαϊκών αγώνων κατάφερε να αποσπάσει τις προτιμήσεις των εκατοντάδων χιλιάδων αγωνιστών και να φτάσει στο ποσοστό 17% και 27%. Η ΠΚΣ και τα ΕΑΑΚ, δυνάμεις επιρρεπείς τότε στον φοιτητοκεντρισμό, σπρώχτηκαν στη συνολική πολιτική συζήτηση και αντιπαράθεση. Τα ΕΑΑΚ τότε έβαλαν για πρώτη φορά στην ατζέντα τους την αντικυβερνητική πάλη, τη σύνδεση με την κοινωνία και τους εργατικούς αγώνες. 
Το 2006-2007 ήταν μάθημα αγώνα για δεκάδες χιλιάδες φοιτητές που εξεγέρθηκαν ξανά το Δεκέμβρη 2008, μαζικοποίησαν τις απεργίες, το αντιρατσιστικό-αντιφασιστικό κίνημα και το «κίνημα των πλατειών» τα επόμενα χρόνια. 
Μπορούσαμε 
να πετύχουμε περισσότερα;
Το φοιτητικό κίνημα ήταν η αιχμή του πανεκπαιδευτικού μετώπου κι απέδειξε για άλλη μια φορά ότι μπορεί να παίξει το ρόλο πυροδότη για ευρύτερες κοινωνικές αντιστάσεις και πολιτικές ανατροπές. Το πιο ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας μπήκε δυναμικά στον αγώνα, βλέποντας ότι του κλέβουν το παρόν (παιδεία), αλλά και το μέλλον (ανασφάλεια, ανεργία, γενιά των 700 –τότε– ευρώ). Αλλά δεν μπορούσε να υποκαταστήσει την ταξική πάλη, ούτε μπορούσε αντικειμενικά να τραβήξει τις καταλήψεις επ’ αόριστον. Η δυναμική υπήρχε για μεγαλύτερες ανατροπές, εφόσον πετύχαινε ο συντονισμός των δυνάμεων της εκπαίδευσης με την εργατική τάξη και την υπόλοιπη κοινωνία, με στόχο την ανατροπή της κυβέρνησης και των νεοφιλελεύθερων αντιμεταρρυθμίσεων. Σπαταλήθηκαν και οι τρεις ευκαιρίες γι’ αυτή την πιθανότητα (Ιούνης 2006, Οκτώβρης 2006, Μάρτης 2007). 
Για τις δυνάμεις της Αριστεράς που φιλοδοξούν και προσπαθούν να δημιουργήσουν όρους συνολικής ανατροπής, υπάρχουν και σημαντικά κρατούμενα. Η πίστη στη δυνατότητα του κόσμου να κινείται «αυθόρμητα», η  πίστη στη δυνατότητα αλλαγής του κόσμου από τα κάτω, η ενότητα στη δράση και σε μίνιμουμ (κι όχι μάξιμουμ) πλατφόρμες, ο διεθνισμός, ο αγώνας διαρκείας και οι ριζοσπαστικές μορφές πάλης, η προσπάθεια γενίκευσης του μερικού αγώνα με την πολιτική και αντικυβερνητική πάλη, η προσπάθεια σύνδεσης των κινημάτων με την εργατική τάξη και την κίνησή της, είναι μαθήματα που διδάχτηκαν το 2006-2007, σε μια από τις καλύτερες κινηματικές στιγμές στη σύγχρονη ελληνική ιστορία.