Τι συμβαίνει στο Ιράν;

Το μέγεθος της συμμετοχής στις διαδηλώσεις είναι άγνωστο, αλλά κατά πάσα πιθανότητα περιορισμένο σε σύγκριση για παράδειγμα με τις κινητοποιήσεις του 2009. Ωστόσο είναι αναμφισβήτητα εντυπωσιακός ο αριθμός των διαδηλώσεων που ξέσπασαν σε δεκάδες πόλεις, που εξαπλώθηκαν στη –συνήθως ήσυχη– επαρχία και σε περιοχές «που κανείς δεν είχε ξανακούσει». Το μόνο σίγουρο είναι ότι το μέγεθος αυτού του κινήματος διαμαρτυρίας ήταν αρκετό για να το πάρει σοβαρά υπόψη το καθεστώς και αυτό αποτελεί την ισχυρότερη ένδειξη ότι κάτι σημαντικό συμβαίνει στους δρόμους του Ιράν.
Το υπόβαθρο
Στο υπόβαθρο των διαδηλώσεων βρίσκεται η οικονομική κατάσταση που ζουν οι εργαζόμενοι και οι φτωχοί στο Ιράν. Το σημερινό ξέσπασμα γίνεται πιο κατανοητό στο φόντο πραγμάτων που είχαν προηγηθεί. Από την εκλογή του Ρουχάνι το 2013 και μετά, οι απεργίες και οι διαδηλώσεις έχουν πυκνώσει στη χώρα και τον τελευταίο ένα χρόνο (μετά την επανεκλογή του) έχουν πάρει μορφή χιονοστιβάδας: Απλήρωτοι εδώ και 6 ή 9 μήνες εργάτες που διεκδικούν τα χρωστούμενα, οι δάσκαλοι και οι νοσηλευτές που διεκδικούν αύξηση των δαπανών, οι εργαζόμενοι στην Αράκ και άλλες πλούσιες σε κοιτάσματα περιοχές στο νότο, οι φτωχοποιημένοι συνταξιούχοι, τα μεσοστρώματα που έχασαν τις καταθέσεις τους σε ένα κύμα τραπεζικών σκανδάλων-χρεοκοπιών, η (πολυπληθής) άνεργη νεολαία, έχουν δώσει σχεδόν καθημερινούς αγώνες όλο το προηγούμενο διάστημα.
Δεν πρόκειται λοιπόν για «κεραυνό εν αιθρία». Το αντίθετο. Ιρανοί οικονομολόγοι και διανοούμενοι (πολλοί από αυτούς καθεστωτικοί) προειδοποιούσαν από καιρό για το ενδεχόμενο κοινωνικής έκρηξης. Άλλωστε δεν θα ήταν η πρώτη στην πρόσφατη ιστορία του Ιράν. Τη δεκαετία του ’90 υπήρξε ένα αντίστοιχο κύμα «άγριων» διαδηλώσεων στις φτωχές περιοχές, όταν ο τότε πρόεδρος Ραφσαντζανί (εκπρόσωπος της «μεταρρυθμιστικής» πτέρυγας του καθεστώτος) ξεκινούσε τη νεοφιλελεύθερη επίθεση «ξηλώματος» των κοινωνικών κατακτήσεων της Επανάστασης του 1979. Αυτή η λαϊκή οργή έφερε το 2005 στην εξουσία τον Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, εκπρόσωπο της «σκληροπυρηνικής» πτέρυγας του καθεστώτος που πάντοτε είχε ισχυρότερη κοινωνική στήριξη στα φτωχότερα στρώματα. Η επανεκλογή του το 2009 με καταγγελίες για εκτεταμένη νοθεία πυροδότησαν το λεγόμενο «Πράσινο Κίνημα». Ήταν ένα κατεξοχήν πολιτικό κίνημα, με δημοκρατική ατζέντα, με σαφή ηγεσία (τους «μεταρρυθμιστές»), με πρωταγωνιστικό το ρόλο των φοιτητών και των μεσοστρωμάτων, με συγκροτημένη άποψη «μη-βίας» και εντός πολιτικού πλαισίου. Απευθυνόταν στην ηγεσία του καθεστώτος, ζητώντας να αποκατασταθεί η παραβίαση ενός από τα δημοκρατικά δικαιώματα που εγγυάται το καθεστώς («Πού πήγε η ψήφος μου;»).
Η δεύτερη θητεία του Αχμαντινετζάντ ήταν στην εποχή της κορύφωσης της ιμπεριαλιστικής επιθετικότητας και των σκληρών κυρώσεων που απείλησαν να γονατίσουν την ιρανική οικονομία. Οι σκληρές κυρώσεις έπληξαν –όπως πάντα– τους φτωχότερους, ενώ κάποιοι κερδοφορούσαν στη μαύρη αγορά. Το 2013, σε συνθήκες μαζικής συμμετοχής, επικράτησε ο «μεταρρυθμιστής» Ρουχάνι, υποσχόμενος ότι η πυρηνική συμφωνία με τη Δύση θα οδηγούσε σε άρση των κυρώσεων και ότι μια πολιτική «προσέλκυσης ξένων επενδύσεων» θα δημιουργούσε πλούτο που θα διαχεόταν στην κοινωνία. Αυτές οι προσδοκίες ματαιώθηκαν σύντομα.
Οι ιδιωτικοποιήσεις και κάποιες πρώτες συμφωνίες με ξένες εταιρίες (Μπόινγκ, Τοτάλ, ιταλικές αλυσίδες καφέ) δεν βοήθησαν σε τίποτα τους φτωχούς, τη στιγμή που τα μέτρα λιτότητας έρχονταν το ένα μετά το άλλο, ενώ διάφορες επιδοματικές «προστασίες», που επιβίωναν, άρχισαν να καταργούνται. Δεν είναι τυχαία η σύγκριση των σημερινών ταραχών με αυτές της δεκαετίας του ’90. Είναι άλλωστε σε εξέλιξη μια ένταση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών αντίστοιχη με εκείνη της «εποχής Ραφσαντζανί»...
Ποιοι διαδηλώνουν;
Οι σημερινές διαδηλώσεις διαφέρουν πολύ από αυτές του 2009. Τα μεσοστρώματα κυρίως παρακολουθούν, ενώ διαδηλώνουν οι «πληβείοι». Οι επαρχιακές πόλεις βράζουν, ενώ η Τεχεράνη είναι σιωπηλή. Δεν υπάρχει σαφής πολιτική ηγεσία, όπως στο «Πράσινο Κίνημα». Το «δημοκρατικό» πρόγραμμα έρχεται σε δεύτερη μοίρα, πίσω από την οργή ενάντια στη φτώχεια. Δεν υπάρχει κάποια στοχευμένη πολιτική διεκδίκηση, αλλά περισσότερο ένα κλίμα «απορριπτικών» οργισμένων ξεσπασμάτων. 
Σε γενικές γραμμές, οι αναφορές μιλούν για πρωταγωνιστική συμμετοχή νεολαίων εργατικής καταγωγής, για διαδηλώσεις στις επαρχιακές πόλεις και στη νότια Τεχεράνη, όπου ζουν οι φτωχότεροι, για μαζικότερες κινητοποιήσεις στις φτωχογειτονιές κ.ο.κ. Οι διαδηλωτές και οι γεωγραφικές περιοχές, στις οποίες δρουν, ανήκουν στην παραδοσιακή κοινωνική βάση των «σκληροπυρηνικών». Όμως κάποιοι στα συνθήματά τους δεν στρέφουν τις οργισμένες απειλές τους μόνο ενάντια στον «μεταρρυθμιστή» Ρουχάνι, αλλά και ενάντια στον Ανώτατο Ηγέτη, Χαμενεΐ, αποτυπώνοντας μια σχετική διάρρηξη της κλασσικής διχοτόμησης στην ιρανική κοινωνία.
Σε ένα από τα λίγα βίντεο όπου δόθηκε ο λόγος στους διαδηλωτές, αποτυπώνεται εν μέρει το «ποιοι διαδηλώνουν»: Μια γυναίκα ζητά από τον Ρουχάνι να δοκιμάσει να ζήσει με τον μισθό της. Ένας βετεράνος του πολέμου με το Ιράκ δηλώνει ότι ανήκει «στους ξεχασμένους». Μια άλλη απάντηση στο «ποιοι διαδηλώνουν» έδωσε γεμάτος ταξική περιφρόνηση ο Εμπραχίμ Ναμπάβι, διάσημη προσωπικότητα στους κόλπους των εξόριστων στη Δύση μεταρρυθμιστών: «είναι ο όχλος που τρέφεται με πατάτες». 
Γιατί τώρα;
Η αφορμή για το ξέσπασμα ήταν η κατάθεση ενός ακόμα προϋπολογισμού λιτότητας στα μέσα Δεκέμβρη, με τις τιμές σε βασικά αγαθά να αυξάνονται, ενώ πολύτιμα επιδόματα καταργούνται. Αλλά λάδι στη φωτιά έριξαν και οι ενδοκαθεστωτικοί ανταγωνισμοί.
Για να δικαιολογήσει την αύξηση της φορολόγησης στη βενζίνη και άλλα μέτρα λιτότητας και να «εκτρέψει» από το πρόσωπό του τη λαϊκή οργή, ο Ρουχάνι αποκάλυψε τα θηριώδη ποσά του προϋπολογισμού που υποχρεωτικά κατευθύνονται στα διάφορα «θρησκευτικά ιδρύματα» που ελέγχουν οι Αγιατολάχ. Αυτή η αποκάλυψη, στο φόντο διάφορων σκανδάλων υπεξαίρεσης πόρων, όξυνε την οργή.
Από το απέναντι στρατόπεδο, δίκτυα «σκληροπυρηνικών» ήταν αυτά που οργάνωσαν τις πρώτες διαδηλώσεις στην πόλη Μασάντ, με αφορμή την αύξηση στην τιμή των αυγών, για να καταγγείλουν τον Ρουχάνι για τη διαρκή αύξηση στις τιμές των καταναλωτικών αγαθών.
Αφού έπαιξαν και οι δύο με τα σπίρτα, η φωτιά που εξαπλώθηκε γρήγορα ξέφυγε από τον έλεγχο και των μεν και των δε.
Πολιτικά προβλήματα 
και κίνδυνοι
Σε ένα χαοτικό ξέσπασμα οργής θα υπάρχουν και αντιφάσεις και αντιδραστικές ιδέες, αλλά και η συνειδητή δράση πολιτικών δυνάμεων πρόθυμων να παίξουν πάνω σε αυτές τις αντιφάσεις και να ενισχύσουν αυτές τις ιδέες. Αυτό αποτυπώνεται σε κάποια παραδείγματα πιο «πολιτικής» συνθηματολογίας.
Ένα ζήτημα αφορά τη συνάντηση μιας «πρωτόγονης» αντιπολεμικής οργής (στο φόντο της νέας αύξησης των στρατιωτικών δαπανών, ενώ η κοινωνία περνά μια σκληρή οικονομική κρίση) με έναν αντιδραστικό «εθνικιστικό απομονωτισμό». Αν το «αφήστε τη Συρία και ασχοληθείτε με εμάς» αντανακλά το πρώτο σκέλος, ανατριχίλα προκαλούν άλλα πολύ πιο δηλητηριώδη συνθήματα όπως «Ούτε Γάζα, ούτε Λίβανος, δίνουμε τη ζωή μας μόνο για το Ιράν» ή το «Είμαστε Άριοι και δεν προσκυνάμε Άραβες». Είναι συνθήματα που ενισχύουν τον Ντόναλντ Τραμπ να δηλώνει ότι «ο κόσμος επιτέλους καταλαβαίνει ότι τα χρήματά του κλέβονται και δαπανώνται σε τρομοκράτες» ή τον Νετανιάχου να δηλώνει ότι μετά την πιθανή ανατροπή του καθεστώτος, «οι δύο λαοί θα ξαναγίνουν φίλοι». Είναι συνθήματα που εκφράζουν έναν «περσικό, αντι-αραβικό» εθνικιστικό ρατσισμό που ταιριάζει με τη νοσταλγία για ένα «παλιό προ-ισλαμικό Ιράν», που συνήθως συνδέεται με την εξιδανίκευση της εποχής του Σάχη (και με αντίστοιχα μοναρχικά συνθήματα). Είναι ένα «ρεύμα σκέψης» που καλλιεργείται επίμονα από διάφορα αντικαθεστωτικά μίντια της διασποράς, τα οποία έπειτα φροντίζουν να υπερ-προβάλουν στο εξωτερικό τον αντίκτυπο που έχει η «δουλειά τους», για να κερδίσουν στήριξη και χρηματοδότηση. 
Η ρητορική στήριξη του Τραμπ στις διαδηλώσεις σίγουρα θα συνοδευτεί κι από ενέργειες «στο έδαφος». Δυνάμεις όπως οι Μουτζαχεντίν Χαλκ, που είναι κοινό μυστικό ότι είναι σε επαφή με ξένες μυστικές υπηρεσίες, θα επιχειρήσουν να αξιοποιήσουν την αναταραχή.
Επιχείρηση αλλαγής καθεστώτος;
Όμως θα ήταν λάθος να χαρακτηριστούν τα γεγονότα στο Ιράν ως «ξένη συνωμοσία» ή ως «πολιτικό αντικαθεστωτικό κίνημα». Η επιλογή και προβολή κάποιων συνθημάτων μπορεί να οδηγήσει στα πιο διαφορετικά συμπεράσματα, αν επιχειρήσει κανείς να γενικεύσει και να αποφανθεί με βάση αυτά. Γιατί, ενώ αναφέραμε την ύπαρξη ενός «περσικού αντιαραβικού ρατσισμού» στα συνθήματα κάποιων διαδηλωτών, η επαρχία όπου ζει η αραβική (και παραμελημένη από το καθεστώς) μειονότητα επίσης βρίσκεται σε κινητοποιήσεις. Γιατί μπορεί κανείς να επιλέξει να δει μόνο τα αντιδραστικά συνθήματα των μοναρχικών, ή μόνο τα απλά συνθήματα «κάτω οι καταχραστές», «θέλουμε δουλειές», «όχι στον πληθωρισμό» και τις διεκδικήσεις των εργατών στην Αράκ, ή μόνο τα αριστερά συνθήματα «καπιταλιστή Μουλά, δώσε μας τα λεφτά σου» και «εργάτη, εκπαιδευτικέ, φοιτητή, ενωθείτε!» για να βγάλει τα πιο αυθαίρετα συμπεράσματα.
Αυτοί οι οποίοι σπεύδουν να βάλουν σε συγκεκριμένο πολιτικό καλούπι τις κινητοποιήσεις είναι καταρχήν οι δυτικοί αναλυτές που προβάλουν τις επιθυμίες τους για πραγματικότητα. Ο Eskandar Sadeghi-Boroujerdi δημοσίευσε ένα πολύτιμο σε πληροφορίες και ανάλυση άρθρο, γραμμένο από τη σκοπιά της «φιλικής προειδοποίησης» προς το καθεστώς να ακούσει τα οικονομικά αιτήματα των διαδηλωτών και ενάντια στα σχέδια του δυτικού ιμπεριαλισμού για «αλλαγή καθεστώτος». Σε αυτό γράφει χαρακτηριστικά:
«Αναμενόμενα, οι ίδιοι που μονίμως απαιτούν τη διεθνή απομόνωση του Ιράν, μαζί με την επιβολή κυρώσεων, στρατιωτική επέμβαση και αλλαγή καθεστώτος, έσπευσαν ταχύτατα να τσουβαλιάσουν τις πρόσφατες εκφράσεις δυσαρέσκειας και να τις οικειοποιηθούν για τη δική τους ιμπεριαλιστική ατζέντα. Τέτοιος άγριος και ανοιχτά κακοπροαίρετος οπορτουνισμός είναι τουλάχιστον εξοργιστικός. Μέσα σε 24 ώρες και με ελάχιστες εξαιρέσεις, όλα τα μέινστριμ δυτικά ΜΜΕ έτειναν να εξομοιώσουν τις δίκαιες εκφράσεις κοινωνικο-οικονομικής δυσαρέσκειας και τα αιτήματα για περισσότερη κυβερνητική λογοδοσία με ένα ζήτημα αλλαγής καθεστώτος».
Στην ίδια γραμμή περίπου κινήθηκαν αρκετά μεγάλα κινεζικά ΜΜΕ, που στον σχετικό πόλεμο προπαγάνδας με τις ΗΠΑ επέλεξαν να μην τους «χαρίσουν» τους διαδηλωτές, αλλά να εκπέμψουν μια γραμμή που συμπυκνώνεται σε ένα «μη χαίρεστε στην Ουάσινγκτον, δεν είναι αυτό που φαντασιώνεστε».
Οι πιο νηφάλιες εκτιμήσεις συγκλίνουν στο ότι πρόκειται για ένα ταξικό ξέσπασμα ενάντια στις άσχημες οικονομικές συνθήκες, χωρίς σαφές πολιτικό πρόσημο. Ο Sadeghi-Boroujerdi γράφει ακόμα πιο εύστοχα ότι «είναι δύσκολο να μιλήσουμε για ένα ενιαίο κίνημα ή για πολλαπλά κινήματα διαμαρτυρίας, καθώς υπάρχουν διαφορετικές (και μερικές φορές αλληλοσυγκρουόμενες) δυσφορίες και λύσεις που προτείνονται».
Ωστόσο αρκετοί έσπευσαν να κάνουν το ίδιο με τα δυτικά ΜΜΕ και τις κυβερνήσεις. Το έκανε για δικούς του λόγους το ίδιο το ιρανικό καθεστώς που, εστιάζοντας στην ανάμιξη της Σαουδικής Αραβίας, των ΗΠΑ και του Ισραήλ, πέτυχε μια εντυπωσιακή συσπείρωση που φάνηκε στις θηριώδεις διαδηλώσεις στήριξης του καθεστώτος ενάντια σε προσπάθειες αποσταθεροποίησης. Το καθεστώς βέβαια, γνωρίζοντας ότι έχει να αντιμετωπίσει υπαρκτά προβλήματα και όχι απλά κάποια συνωμοσία, υπήρξε αρκετά προσεκτικό, φροντίζοντας να μην οξύνει την καταστολή στο βαθμό π.χ. του 2009 και να μιλήσει για «δίκαιες δυσφορίες» και για την «ανάγκη να δοθεί χώρος στο λαό να κάνει κριτική».
Λιγότερη προσοχή έδειξαν όσοι αναλυτές διεθνώς δεν έμειναν σε έναν εύλογο σκεπτικισμό για τις προβληματικές πτυχές των διαδηλώσεων ή στην ανάγκη προσεκτικής παρακολούθησης των πολιτικών δυναμικών που θα αναπτυχθούν μέσα από αυτές, αλλά έσπευσαν εξαρχής και προληπτικά να καταδικάσουν όσα συμβαίνουν στο Ιράν ως «υποκινούμενα» ή «επικίνδυνα» κι απολύτως ενταγμένα σε ένα ξενοκίνητο σχέδιο «απόπειρας ανατροπής του καθεστώτος». 
Προοπτικές και Αριστερά
Στην παρούσα κρίση, φίλοι και (από αριστερή σκοπιά) αντίπαλοι του καθεστώτος συμφωνούν ότι η πολιτική ηγεσία του Ιράν θα καταφέρει να ανταπεξέλθει και ότι δεν τίθεται στην ημερήσια διάταξη θέμα «μαζικής αμφισβήτησης του καθεστώτος», αλλά ένα ξέσπασμα «ταξικής δυσφορίας». Αν όμως η παρούσα κατάσταση συνεχιστεί, κανείς δεν ξέρει τι μορφή θα πάρει ένα πιθανό επόμενο ξέσπασμα των «από κάτω».  
Αν η κρίση φτάσει να πάρει ανοιχτά πολιτικό, αντικαθεστωτικό χαρακτήρα, όλα τα ενδεχόμενα θα είναι ανοιχτά. Όπως γράφτηκε στο σάιτ της «Συμμαχίας Σοσιαλιστών της Μέσης Ανατολής»: «για εκείνους τους Ιρανούς που στέκονται ενάντια σε όλες εκείνες τις δυνάμεις και ελπίζουν ειλικρινά σε ένα απελευθερωτικό κίνημα, είναι εξαιρετικής σημασίας να διδαχθούν από τα μαθήματα της συριακής επανάστασης. Αν το μαζικό κίνημα ενάντια στη φτώχεια και τη δικτατορία αυτοπεριοριστεί στο στόχο της ανατροπής του καθεστώτος, χωρίς να διαθέτει ένα θετικό και προοδευτικό όραμα, αντιμετωπίζει τον κίνδυνο να ηγεμονευτεί από δεξιούς λαϊκιστές ή μοναρχικούς και να γίνει πιόνι στους ιμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς».
Όμως σωστά επισημαίνουν οι σύντροφοι ότι η απάντηση σε αυτούς τους κινδύνους περνά μέσα από την ενίσχυση της Αριστεράς, η οποία –για να ενισχυθεί– οφείλει να οργανώσει τη δική της παρέμβαση στους αγώνες που ξεσπούν όλο και πιο συχνά στο Ιράν και αποτελούν το μόνο «ζωτικό χώρο» για να μπορέσει να ανασυντάξει τις δυνάμεις της. Με τις δυνατότητες, αλλά και τις δυσκολίες που δημιουργούν τα χρόνια που έχουν περάσει από τη συντριβή της «παλιάς φρουράς» από το καθεστώς στις αρχές της δεκαετίας του ’80...
Οι σύντροφοι που το επιχειρούν αυτό, σε δύσκολες συνθήκες, αξίζουν όλη την αλληλεγγύη μας. Πέρα από αυτό, έχουμε να αναδείξουμε την υποκρισία των Τραμπ-Νετανιάχου, που έχουν το θράσος να επικαλούνται τα «ανθρώπινα δικαιώματα», πόσο μάλλον τα «δικαιώματα» αυτών τους οποίους πολύ θα ήθελαν να βομβαρδίσουν. Να αναδείξουμε τις ευθύνες του δυτικού ιμπεριαλισμού και του καταστροφικού εμπάργκο για την επιδείνωση της ζωής των Ιρανών, για τους οποίους τάχα σήμερα κόπτονται. Πέρα από την ετοιμότητα ενάντια σε κάθε πιθανή κλιμάκωση της ιμπεριαλιστικής επιθετικότητας, η απαίτηση να αρθούν άμεσα όλες οι κυρώσεις (και όχι να επιβληθούν νέες) αποτελεί τη μεγαλύτερη βοήθεια που μπορούμε να προσφέρουμε στους Ιρανούς εργάτες...