Τα χαράματα της 25ης Απρίλη του 1974, ακούστηκε από το ραδιόφωνο της Πορτογαλίας το απαγορευμένο τραγούδι του Ζοζέ Αλφόνσο, «Grandola, Vila Morena», «Γκράντολα, πόλη σκούρα, γη της αδελφοσύνης, ο λαός είναι αυτός που προστάζει...».
Φωτογραφία
Ημερ.Δημοσίευσης
Ήταν το σύνθημα για να ξεκινήσει το κίνημα μεσαίων και κατώτερων αξιωματικών, με επικεφαλής τον Οτέλο ντε Καρβάλιο, για την ανατροπή της 48χρονης φασιστικής χούντας.
Έξι ώρες αργότερα, το δικτατορικό καθεστώς είχε καταρρεύσει. Χιλιάδες κόσμου κατέκλυσαν τους δρόμους της Λισαβόνας. Ο δικτάτορας Καετάνο διέφυγε στη Βραζιλία.
Η κρίση
Στις αρχές της δεκαετίας του ‘70, η Πορτογαλία βρισκόταν σε τεράστια οικονομική κρίση. Η φτώχεια ήταν τρομερή: το 25% του πληθυσμού ζούσε σε παράγκες, και μετανάστευε με ρυθμό 1,5% ετησίως. Η προσπάθεια διατήρησης των αποικιών της Πορτογαλίας στην Αφρική (Αγκόλα, Γουινέα Μπισάου, Μοζαμβίκη) απορροφούσε το 40% του προϋπολογισμού, οι Πορτογάλοι αποικιοκράτες δεν μπορούσαν να νικήσουν σε καμία από αυτές, ενώ τα φέρετρα των σκοτωμένων φαντάρων έφταναν με σταθερό ρυθμό στην Πορτογαλία…
Κάποιοι από τους χαμηλόβαθμους στρατιωτικούς, που ήταν δυσαρεστημένοι από την πορεία της χώρας, τους συνεχιζόμενους πολέμους και την οικονομική τους κατάσταση, συγκρότησαν το «Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων» (ΚΕΔ), με σκοπό να αλλάξουν την κατάσταση. Σ’ αυτό είχαν και τη συμφωνία ορισμένων ανώτερων στρατιωτικών, όπως του στρατηγού Σπίνολα (παρότι ήταν παλιός συνεργάτης του Φράνκο). Επίσης ήταν σύμφωνη μια μερίδα των ντόπιων καπιταλιστών που ήθελαν εκσυγχρονισμό και σύνδεση με την ΕΟΚ (τωρινή ΕΕ) και η ακαμψία της χούντας τους εμπόδιζε.
Η Επαναστατική Επιτροπή του ΚΕΔ, σε συμφωνία με τους στρατηγούς του Σπίνολα, όρισαν την πρώτη προσωρινή κυβέρνηση, στην οποία συμμετείχαν και κάποια στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος (ΚΚ) και του Σοσιαλιστικού Κόμματος (ΣΚ). Πρόεδρος ορίστηκε ο Σπίνολα.
Ο λαός στο προσκήνιο
Οι εργαζόμενοι και ο λαός της Πορτογαλίας ξέσπασαν σε πανηγυρισμούς. Η διαδήλωση της 1ης Μάη (5 μέρες μετά την ανατροπή της χούντας) ήταν τεράστια. Ο κόσμος έβαζε κόκκινα γαρύφαλλα στις κάνες των όπλων των φαντάρων και τους καλούσε να ενωθούν με το λαό. Αυτά τα γαρύφαλλα έγιναν και το σύμβολο της αλλαγής στην Πορτογαλία.
Τα παγκόσμια ΜΜΕ μιλούσαν για «ειρηνική» επανάσταση των γαρυφάλλων, και αυτό ήλπιζε και η άρχουσα τάξη. Επιδίωξη ήταν μια «ελεγχόμενη μεταπολίτευση». Όμως, η μαζική εισβολή του λαού στο προσκήνιο, την έκανε μια επικίνδυνη για τους καπιταλιστές περιπέτεια. Οι πανηγυρισμοί έδωσαν τη θέση τους στο ξέσπασμα εργατικών αγώνων.
Μέσα στο Μάη ένα τεράστιο κύμα απεργιών συγκλόνισε τη χώρα (200.000 εργάτες σε 158 χώρους), ενώ γίνονται και οι πρώτες καταλήψεις στα μεγάλα εργοστάσια. Στις 15 Μάη οι 8.400 εργάτες των ναυπηγείων Λισνάβε στη Λισαβόνα κατέλαβαν το ναυπηγείο. Η προσωρινή κυβέρνηση παραχώρησε αυξήσεις 30% στον κατώτατο μισθό.
Πολύ σύντομα όλα τα μεγάλα εργοστάσια ήταν κατειλημμένα. Πολλοί καπιταλιστές έντρομοι εγκατέλειψαν τα εργοστάσιά τους και προσπάθησαν να φυγαδεύσουν τα κεφάλαιά τους στο εξωτερικό. Οι εργάτες τα έπαιρναν στα χέρια τους και τα λειτουργούσαν μόνοι τους. Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Εργασίας, το 1975 τουλάχιστον 880 επιχειρήσεις ήταν «αυτοδιαχειριζόμενες»! Η κυβέρνηση αναγκάστηκε να εθνικοποιήσει τις τράπεζες και τις ασφαλιστικές εταιρείες.
Ταυτόχρονα οι «από τα κάτω» διεκδικούν τη δημοκρατία και την «κάθαρση». Κυνηγάνε τους χαφιέδες της χούντας, αλλά και τους διευθυντές και τα στελέχη των επιχειρήσεων που συνεργάστηκαν μ’ αυτήν. Περίπου 1.000 τέτοιοι διευθυντές απολύονται για να κατευναστεί ο κόσμος.
Μια τεράστια διαδήλωση φτάνει στις φυλακές της Λισαβόνας και επιβάλει την απελευθέρωση των πολιτικών κρατούμενων. Η δύναμη του εργατικού κινήματος επηρεάζει όλη την κοινωνία. Οι άστεγοι στη Λισαβόνα καταλαμβάνουν άδεια σπίτια, πολυτελείς βίλες, ξενοδοχεία, δημόσια κτίρια και στεγάζονται χιλιάδες άνθρωποι, ή γίνονται παιδικοί σταθμοί, πολιτιστικά κέντρα κ.λπ. Λαϊκές κλινικές και πολιτιστικά κέντρα φτιάχνονταν στις γειτονιές όπου ανθίζουν οι λαϊκές συνελεύσεις και οι συνελεύσεις ενοικιαστών. Οι εργάτες γης αρχίζουν να απαλλοτριώνουν κτήματα των μεγαλοτσιφλικάδων.
Δόθηκε επίσης η μάχη για τον έλεγχο των ΜΜΕ. Σε δυο εφημερίδες (η μια ανήκε σε καπιταλιστή φίλο του ΣΚ) και σε έναν ραδιοφωνικό σταθμό, τον Radio Renascenca που ανήκε στην καθολική εκκλησία, έγινε κατάληψη από τους εργαζόμενους που κινδύνευαν με απόλυση. Οι στρατιώτες που στάλθηκαν για να τους διώξουν με τη βία συναδελφώθηκαν μαζί τους. Το Radio Renascenca, με πρωτοβουλία των αγωνιστών της επαναστατικής αριστεράς, έγινε η φωνή των αγώνων στην Πορτογαλία.
Το ΚΕΔ προσπάθησε να ελέγξει τις αντιδράσεις. Έστελνε στρατιωτικές μονάδες να καταστείλουν τις απεργίες και να σταματήσουν τις καταλήψεις. Αλλά, σιγά σιγά η δύναμη των εργαζόμενων άρχισε να επηρεάζει το στρατό. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι μονάδες που προχώρησαν πιο αριστερά ήταν αυτές που χρησιμοποιήθηκαν για την καταστολή των εργατικών αγώνων! Τέτοια ήταν η στρατιωτική αστυνομία ΚΟΠΚΟΝ με επικεφαλής τον Οτέλο ντε Καρβάλιο και η φρουρά της Λισαβόνας.
Οργάνωση
Σχεδόν αμέσως αρχίζει και η αυτοοργάνωση του κινήματος με νέες μορφές. Στα εργοστάσια φτιάχνονται οι Εργατικές Επιτροπές (οργανώσεις βάσης), που σύντομα συντονίζονται μεταξύ τους κατά περιοχές με τις Συντονιστικές επιτροπές (inter-impressas). Ταυτόχρονα λειτουργούν συνελεύσεις όπου οι εργαζόμενοι/ες συζητούν τις πολιτικές εξελίξεις και τα καθήκοντα της επανάστασης.
Μέσα στο στρατό (στους φαντάρους) χτίζεται η οργάνωση SUV (Στρατιώτες Ενωμένοι θα Νικήσουμε). Το SUV ανακοίνωσε την ίδρυσή του με μια εκπληκτική διαδήλωση στο Πόρτο, όπου 1.500 στρατιώτες με στολές και οπλισμό βάδισαν μαζί με 40.000 εργάτες που τους υποστήριζαν και τους περιφρουρούσαν!
Αντεπίθεση της Δεξιάς
Στην Πορτογαλία είχαν, για μια ακόμα φορά στην ιστορία, δημιουργηθεί συνθήκες διπλής εξουσίας.
Από τη μια ήταν οι καταλήψεις των εργοστασίων, οι Επιτροπές και τα Συμβούλια, το SUV, το κίνημα των από κάτω που περιγράψαμε.
Από την άλλη, ήταν οι καπιταλιστές και οι μηχανισμοί τους, η πλειοψηφία των αξιωματικών, οι μονάδες του μόνιμου στρατού που είχαν διατηρήσει την πειθαρχία, και… το γνωστό μας ΔΝΤ, η Διεθνής Τράπεζα κ.λπ.
Στις 28 Σεπτέμβρη του 1974 και στις 11 Μάρτη του 1975 οι στρατιωτικές δυνάμεις του Σπίνολα προσπάθησαν να οργανώσουν πραξικόπημα. Η αντίδραση των εργαζόμενων και του λαού ήταν άμεση: τεράστιες διαδηλώσεις και οδοφράγματα, συναδέλφωση με τους φαντάρους, ανακοινώσεις από τα κατειλημμένα ΜΜΕ, τσάκισαν στη γέννησή τους τα πραξικοπήματα και ο Σπίνολα διέφυγε με ελικόπτερο στην Ισπανία.
Αριστερά
Ωστόσο το ερώτημα της προοπτικής και της εξουσίας έμενε αναπάντητο από το κίνημα με ευθύνη της τότε ρεφορμιστικής Αριστεράς.
Το ΚΚΠ, προσπαθούσε να ισορροπήσει ανάμεσα στις πιέσεις των εργαζόμενων και στις πιέσεις των καπιταλιστών και των συμμάχων του στη συγκυβέρνηση.
Ήταν αντίθετο με τις περισσότερες απεργίες και καταλήψεις που τις χαρακτήριζε «αριστερίστικες προβοκάτσιες».
Στην κρίσιμη στιγμή, ο γ.γ. του κόμματος, Αλβάρο Κουνιάλ, έγειρε προς την ομαλότητα του συστήματος (καπιταλισμού) και όχι προς την ανατροπή του. Η στάση αυτή του ΚΚ έδωσε τη δυνατότητα στο Σοσιαλιστικό Κόμμα να μεγαλώσει. Στις 25 Απρίλη το ΣΚ ήταν καμιά διακοσαριά άτομα (δικηγόροι, γιατροί κ.λπ.) με αρχηγό τον Σοάρες, συνδεδεμένο με τη Σοσιαλδημοκρατία της Ευρώπης. Όμως εμφανιζόμενο ως πιο αριστερό του ΚΚ, κατάφερε να αποκτήσει συμπάθειες στο λαό (όπως εδώ ο Παπανδρέου τη δεκαετία του ’70).
Οι οργανώσεις της Επαναστατικής Αριστεράς, παρότι μπήκαν αμέσως στην επαναστατική διαδικασία, δεν μπόρεσαν να αποτελέσουν αποφασιστικό παράγοντα γιατί είχαν προβλήματα και μεγέθους και ιδεολογικού ξεκαθαρίσματος.
Στις εκλογές του Απρίλη του 1975, το ΣΚ βγήκε πρώτο κόμμα με 38% και άρχισε να παίζει ρόλο στα πολιτικά γεγονότα και κύρια στην ανασύνταξη της αστικής τάξης, της οποίας ήταν η τελευταία ελπίδα σωτηρίας μετά την παταγώδη αποτυχία των πραξικοπημάτων της.
Με τη βοήθεια του ΣΚ και του συντηρητικού κομματιού του ΚΕΔ, χτίστηκε σιγά σιγά η αντεπίθεση ενάντια στο κίνημα.
Στις 24 Νοέμβρη του ’75, η κυβέρνηση επιτίθεται στο αριστερό κομμάτι του ΚΕΔ, διώχνει τον Οτέλο Καρβάλιο και αξιωματικούς που επηρεάζονταν ή ανήκαν στην Αριστερά. Ως αντίδραση σε αυτό ξέσπασε «ανταρσία» στις διάφορες μονάδες που υπήρχε γερό κίνημα φαντάρων. Στις 25 Νοέμβρη επίλεκτες μονάδες του στρατηγού Εάνες κινήθηκαν εναντίον τους, με τις ευλογίες του ΣΚ. Ο Σοάρες ούρλιαζε για «σεβασμό στο νόμο και την τάξη».
Το ΚΚ, που αρχικά είχε υποστηρίξει την εξέγερση των φαντάρων, υποχώρησε και κάλεσε το λαό να μείνει στα σπίτια του. Η δικαιολογία του ήταν τραγική: «Δεν θα ρισκάρουμε τις κατακτήσεις της 25ης Απρίλη για μια χούφτα μανιασμένους αριστεριστές».
Η Επαναστατική Αριστερά πάλεψε στο πλευρό των εξεγερμένων, αλλά δεν είχε το καθοριστικό μέγεθος για να νικήσει.
Η αντεπανάσταση επικράτησε. Στους στρατώνες αποκαταστάθηκε η πειθαρχία, 4.000 φαντάροι στάλθηκαν στα στρατοδικεία, οι αριστεροί αξιωματικοί διώχθηκαν, η καταστολή χτύπησε την Επαναστατική Αριστερά.
Η Πορτογαλία μπήκε στο δρόμο της «ομαλοποίησης». Ο Εάνες έγινε πρόεδρος, ο Σοάρες πρωθυπουργός και το ΔΝΤ καθοδηγητής τους.
Παρ’ όλα αυτά, η πορτογαλική επανάσταση αποτελεί πηγή έμπνευσης και απόδειξη της δυνατότητας των ίδιων των ανθρώπων να αλλάξουν τη ζωή τους. Επίσης είναι μάθημα για τους λαούς και την Αριστερά: πως οι ευκαιρίες δεν κρατάνε για πάντα, και πως όποιος δεν φτάνει μέχρι το τέλος, νικιέται…