Εβδομήντα χρόνια από τη Συμφωνία της Βάρκιζας

 «Διά να υπάρξη ο Δεκέμβριος (σ.σ. του ‘44), έπρεπε προηγουμένως να είχωμεν έλθει εις την Ελλάδα. Και τούτο ήτο δυνατόν μόνον με την συμμετοχήν και του ΚΚΕ εις την κυβέρνησιν, δηλαδή με τον Λίβανον. Και διά να ευρεθούν εδώ οι Βρετανοί, οι οποίοι ήσαν απαραίτητοι διά την Νίκην, έπρεπε προηγουμένως να είχεν υπογραφή το Σύμφωνον της Καζέρτας. Και διά να γίνη η Στάσις (του Δεκεμβρίου) έπρεπε προηγουμένως να επιμείνω εις την άμεσον αποστράτευσιν του ΕΛΑΣ και να θέσω το ΚΚΕ ενώπιον του διλήμματος ή να αποδεχθή ειρηνικώς τον αφοπλισμόν του ή να επιχειρήση την Στάσιν, υπό συνθήκας όμως πλέον, αι οποίαι ωδήγουν εις την συντριβήν του».

Γεώργιος Παπανδρέου (ο Γέρος της... Δημοκρατίας)

Στις 12 Φεβρουαρίου 1945 υπογράφτηκε η Συνθήκη της Βάρκιζας. Η Συνθήκη αυτή στέκει ως το αρνητικό ιστορικό ορόσημο που σηματοδοτεί τη μεγαλύτερη τραγωδία του ελληνικού εργατικού και κομουνιστικού κινήματος, οι συνέπειες της οποίας καθόρισαν την πορεία του από τότε και μέχρι σήμερα. Η Βάρκιζα δεν όρισε μόνο το αυτοκτονικό τέλος της μεγάλης εποποιίας των αγώνων του 1941 - 1944, αλλά και τους όρους για τον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε και που κατέληξε σε συντριπτική ήττα για το ΚΚΕ και το Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας. Ορίζει όμως και κάτι άλλο: τη βαριά υποθήκη για μια ιστορική «ρεβάνς», που έχει εγγραφεί, συνειδητά ή ασυνείδητα, στα ιστορικά καθήκοντα του ελληνικού κινήματος και της ελληνικής Αριστεράς. Για να γίνουμε όμως ικανοί για μια τέτοια «ρεβάνς», πρέπει να βγάλουμε τα αναγκαία διδάγματα από τη μεγάλη αυτή τραγωδία με το βλέμμα στις μεγάλες ταξικές αναμετρήσεις τού σήμερα και του αύριο.   
ΕΑΜ 
Το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) ιδρύθηκε στις 27/9/1941. Δυόμισι μήνες πριν, τον Ιούλιο του 1941, ιδρύθηκε στην Αθήνα το Εργατικό ΕΑΜ (ΕΕΑΜ). Στη συνέχεια, στις 16/2/1942 ιδρύθηκε ο ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός), που άρχισε επιχειρήσεις κατά των γερμανο-ιταλικών στρατευμάτων κατοχής νωρίς την άνοιξη του ίδιου χρόνου. Στις 23/2/1943 ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων). Στις τάξεις του ΕΕΑΜ, του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ εντάχτηκαν και πάλεψαν εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες, αγρότες και νεολαίοι, δημιουργώντας μια μεγάλη εργατική και λαϊκή εποποιία αγώνων στις πόλεις και την ύπαιθρο. 
Ήδη στα τέλη του 1943 είχαν απελευθερωθεί τα 2/3 της ελληνικής επικράτειας και είχαν εγκατασταθεί, με τη λαϊκή αυτενέργεια και πρωτοβουλία, οι θεσμοί λαϊκής εξουσίας, η Λαϊκή Αυτοδιοίκηση και η Λαϊκή Δικαιοσύνη. Στην κορύφωση αυτής της δυναμικής δημιουργείται, στις 10/3/1944  η ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης) ή αλλιώς «Κυβέρνηση του Βουνού». 
Λίβανος-Καζέρτα-Βάρκιζα
Ωστόσο, καθώς ήδη την άνοιξη του 1944 ήταν φανερό ότι πλησιάζει η ώρα της ήττας του φασιστικού «άξονα» και άρα η ώρα της αποχώρησης των γερμανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα, τέθηκε άμεσα το ζήτημα της εξουσίας. Η Βάρκιζα ήταν η τραγική κατάληξη της απάντησης που έδωσε η ηγεσία του ΚΚΕ σε αυτό ακριβώς το ερώτημα.   
Η 10η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ το Γενάρη του 1944 θέτει ως στόχο το «σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας στην ελεύθερη Ελλάδα, που θα συντονίσει τον εθνικό αγώνα με τις επιχειρήσεις των συμμάχων». Δηλαδή κάνει την επιλογή να μην καταλάβει την εξουσία, αλλά να υποτάξει τη λαϊκή εξουσία που είχε ήδη γεννηθεί στις απελευθερωμένες περιοχές σε μια κυβέρνηση «εθνικής ενότητας», και τον ένοπλο βραχίονα αυτής της λαϊκής εξουσίας, τον ΕΛΑΣ, στις διαταγές του Στρατηγείου των «Συμμάχων» της Μ. Ανατολής! Αντί ο κύριος όγκος των δυνάμεων του ΕΛΑΣ να προελάσει στην Αθήνα και να καταλάβει την εξουσία, στάλθηκε από τη Βοιωτία στην Ήπειρο.
Έτσι, δύο μόλις μήνες ύστερα από τη συγκρότηση της «Κυβέρνησης του Βουνού»,  τον Μάιο του 1944 πραγματοποιείται το Συνέδριο του Λιβάνου, όπου συνάπτεται η ομώνυμη Συμφωνία. Πέρα από το στρατηγικό λάθος του ΚΚΕ να παζαρέψει για να μοιραστεί με τους εκπροσώπους της αστικής τάξης, που ήταν στο εξωτερικό, την εξουσία που είχε κερδηθεί με τα όπλα, η συμφωνία αυτή είναι μνημείο παραβίασης κάθε έννοιας αλλά και στοιχειώδους αίσθησης του συσχετισμού δυνάμεων: Πρωθυπουργός της κυβέρνησης αναλαμβάνει ο Γ. Παπανδρέου. Ο προτεινόμενος από το ΕΑΜ Αλ. Σβώλος δεν αναλαμβάνει αντιπρόεδρος, ενώ τα υπουργεία Εσωτερικών και Στρατιωτικών, που διεκδικούσε το ΕΑΜ, τέθηκαν εκτός διαπραγμάτευσης. Με αυτά δεδομένα, το ΕΑΜ καταλαμβάνει το 25% (αντί για το 50%) των υπουργείων. Αποφασίζεται «η ενοποίησις και πειθάρχησις υπό τας διαταγάς της κυβερνήσεως εθνικής ενώσεως και του Συμμαχικού Στρατηγείου όλων των ανταρτικών σωμάτων της ελευθέρας Ελλάδος». Αποφασίζεται η «κατάργησις της εαμικής τρομοκρατίας εις την ελληνικήν ύπαιθρον και η παγίωσις της προσωπικής ασφαλείας και της πολιτικής ελευθερίας του λαού, όταν και όπου ο κατακτητής αποσύρεται», ενώ δεν καταδικάζεται η δράση των ταγμάτων ασφαλείας και δεν γίνεται καμία αναφορά στην Εθνική Αντίσταση στην Ελλάδα! 
Ακολουθεί η Συμφωνία της Καζέρτας, το Σεπτέμβριο του 1944, που αποτελεί υλοποίηση της Συμφωνίας του Λιβάνου. Βάσει αυτής, όλες οι ανταρτικές δυνάμεις που δρούσαν στην Ελλάδα θα υπάγονταν στις διαταγές της κυβέρνησης «εθνικής ενότητας», η οποία θα τις έθετε υπό τις διαταγές του Βρετανού στρατηγού Σκόμπι για να τεθούν στην υπηρεσία του «συμμαχικού αγώνος»! Την 1η Δεκεμβρίου 1944 με εγκύκλιο της κυβέρνησης του Γ. Παπανδρέου καταργούνται οι θεσμοί λαϊκής εξουσίας.
Η Συμφωνία της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945) ήταν ο τελευταίος σταθμός της παράδοσης ενός νικηφόρου κινήματος στην εκδικητική μανία της αστικής τάξης, του ιμπεριαλισμού και των ταγμάτων ασφαλείας, με τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ. Προηγήθηκε ο Δεκέμβρης του ‘44, όταν η κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» και ο βρετανικός ιμπεριαλισμός προκάλεσαν «την στάσιν» σύμφωνα με τα λόγια του Γ. Παπανδρέου, δηλαδή την εξέγερση του λαού της Αθήνας, που παρά τον ηρωισμό της, με τα λιανοντούφεκα του εφεδρικού ΕΛΑΣ δεν κατάφερε να τα βάλει με τις υπέρτερες βρετανικές δυνάμεις και τα τάγματα ασφαλείας. Ό,τι χρειάζεται να ξέρουμε για το πώς είδε η αστική τάξη όλη αυτή τη διαδρομή, το εξέφρασε με παροιμιώδη κυνισμό ο Γ. Παπανδρέου, δοτός πρωθυπουργός της κυβέρνησης «εθνικής ενότητας» και όργανο του βρετανικού ιμπεριαλισμού, στο απόσπασμα που παραθέτουμε στην αρχή του άρθρου...   
Μοιρασιά της εξουσίας;
Η πανουργία της Ιστορίας θέλησε ώστε ο ίδιος ακριβώς λόγος που οδήγησε στη ραγδαία μαζικοποίηση του ΕΑΜικού κινήματος και στην εποποιία της Αντίστασης, να ευθύνεται και για το γεγονός ότι η στρατηγική της ηγεσίας του ΚΚΕ κατέρρευσε με πάταγο σε λίγους μόλις μήνες: η γερμανική κατοχή διέλυσε όχι μόνο οποιαδήποτε έννοια ηγεμονίας της αστικής τάξης, αλλά και την ίδια την πολιτική της εκπροσώπηση και παρουσία στην Ελλάδα. Το μέρος της που συντάχθηκε με τη γερμανική στρατιωτική διοίκηση, οι Ράλληδες, οι ταγματασφαλίτες και οι μαυραγορίτες, κέρδισαν το μίσος των λαϊκών στρωμάτων, ενώ πολιτικά δεν ήταν παρά απόφυση του κατοχικού καθεστώτος. Το «δημοκρατικό» της -και προσδεμένο στο βρετανικό ιμπεριαλισμό- τμήμα ήταν εκτός Ελλάδας. Τα απομεινάρια του αστικού στρατού ήταν στη Μ. Ανατολή και δοκιμάστηκαν από μια εξέγερση δημοκρατικών και αριστερών στρατιωτών και αξιωματικών. Το πολιτικό και στρατιωτικό κενό που δημιουργήθηκε, κατέλαβαν το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ. 
Με την αποχώρηση των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων, το ερώτημα ήταν ένα: θα καταλάμβανε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ «όλη την εξουσία», μπαίνοντας θριαμβευτικά στην Αθήνα, ή θα τη «μοιραζόταν» με την αστική τάξη στο πλαίσιο μιας ενιαίας «εθνικής εξουσίας»; Όχι μόνο η συγκεκριμένη εκτίμηση του συσχετισμού δυνάμεων αλλά και η κοινή λογική έλεγαν ότι το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ μπορούσε και έπρεπε να πάρει «όλη την εξουσία». Η στρατηγική της ηγεσίας του ΚΚΕ όμως έλεγε άλλα:
α) Ότι η Ελλάδα ήταν «αστικοτσιφλικάδικος» κοινωνικός σχηματισμός και άρα ο χαρακτήρας της επανάστασης θα ήταν αστικοδημοκρατικός και όχι σοσιαλιστικός. β) Ότι η αντίσταση ήταν «εθνική» και ο στόχος ήταν η «Λαϊκή Δημοκρατία» (αποφάσεις 8ης Ολομέλειας της Κ.Ε. του ΚΚΕ, Γενάρης του 1942), ένα απαραίτητο στάδιο για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στην Ελλάδα, η οποία δεν έχει ολοκληρώσει ακόμα τον αστικοδημοκρατικό της μετασχηματισμό. γ) Ότι ο χαρακτήρας του δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου ήταν αντιφασιστικός και όχι ιμπεριαλιστικός, άρα έπρεπε να συμπηχθεί «αντιφασιστική συμμαχία» με τους «συμμάχους δημοκρατικούς» ιμπεριαλιστές.            
Τα τρία αυτά σημεία σε συνδυασμό σημαίνουν ένα πράγμα: δεν είναι «ώριμες» οι συνθήκες για να αμφισβητήσουμε την οικονομική και πολιτική εξουσία της αστικής τάξης. Δεν είναι «ώριμες» οι συνθήκες για να πάρει η εργατική τάξη και οι σύμμαχοί της όλη την εξουσία. Ακόμη και όταν με τον αγώνα τους την έχουν κατακτήσει κατά 90%, δεν πρέπει να τη «μονοπωλήσουν», αλλά να τη «μοιραστούν» στο πλαίσιο μιας «εθνικής» συμμαχίας. Που στην πράξη σημαίνει να τη «μοιραστούν» με την αστική τάξη. Αυτή ήταν η στρατηγική ιδέα που εξηγεί την αλληλουχία των γεγονότων Λίβανος-Καζέρτα-Βάρκιζα. 
Μόνο που η αστική τάξη απέδειξε για μία ακόμη φορά ότι δεν έχει καμιά διάθεση να «μοιραστεί» την εξουσία της, όπως εξήγησε με αφοπλιστικό κυνισμό ο Παπανδρέου... Αν η «ώρα της αλήθειας» για τη στρατηγική της ηγεσίας του ΚΚΕ ήταν η Βάρκιζα, η «ώρα της αλήθειας» για τη στρατηγική της αστικής τάξης ήταν ο Δεκέμβρης!   
«Εθνική ενότητα» και ταξική πάλη 
Κάποιοι λένε ότι ο λαϊκός χαρακτήρας του ΕΑΜικού κινήματος «προδόθηκε» με τη στρατηγική στροφή της ηγεσίας του ΚΚΕ από τα τέλη του 1943, όπως συστηματοποιήθηκε στις αποφάσεις της 10ης Ολομέλειας τον Ιανουάριο του 1944, όταν στοχοθετήθηκε η κυβέρνηση «εθνικής ενότητας». 
Ο ισχυρισμός αυτός είναι λαθεμένος. Ότι μέχρι τις αρχές του 1944 κυριαρχούσε ο «λαϊκός» χαρακτήρας στο ΕΑΜικό κίνημα, οφείλεται στο γεγονός ότι ο πόλεμος δεν είχε ακόμη κριθεί, η αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων δεν ήταν ακόμη ορατή και άρα δεν είχε τεθεί άμεσα το ζήτημα της εξουσίας με τη μορφή του ερωτήματος ποια εξουσία θα αντικαταστήσει την εξουσία των στρατευμάτων κατοχής και των δωσίλογων συνεργατών τους; Το γεγονός ότι δεν είχε τεθεί το ζήτημα της εξουσίας με αυτό τον άμεσο και συνολικό τρόπο, επέτρεψε στα εργατικά και λαϊκά χαρακτηριστικά του ΕΑΜικού κινήματος να δίνουν τον τόνο, παρά και ενάντια στην «εθνική» στρατηγική της ηγεσίας του ΚΚΕ, που ήταν τέτοια εξαρχής και δεν έγινε τέτοια από τα τέλη του 1943. Απλώς μέχρι τα τέλη του 1943-αρχές του 1944 αυτή η στρατηγική είχε για αντικειμενικούς λόγους ένα περιορισμένο πεδίο εφαρμογής. Όταν άνοιξε διάπλατα το ζήτημα της εξουσίας, τότε άνοιξαν διάπλατα και οι ορίζοντες εφαρμογής της «εθνικής» στρατηγικής της ηγεσίας του ΚΚΕ, οδηγώντας σε λίγους μήνες στο Λίβανο, την Καζέρτα και τη Βάρκιζα. 
Στο περιορισμένο πεδίο εφαρμογής της μέχρι και τα τέλη του 1943, ωστόσο, έγινε προσπάθεια να εφαρμοστεί πάση δυνάμει: «προξενεύοντας» στον Άρη διάφορους δεξιούς «αντιστασιακούς», ανοίγοντας διαύλους στρατιωτικής συνεργασίας με τους Βρετανούς «συμμάχους», εξαντλώντας τα περιθώρια για την άκριτη ένταξη αστών πολιτικών στο ΕΑΜ αλλά και στην ΠΕΕΑ και αναγνωρίζοντάς τους δυσανάλογα μεγάλο ειδικό βάρος και ρόλο. Στον αντίποδα, η καταγγελία και η υπονόμευση αυθόρμητων λαϊκών πρακτικών απαλλοτρίωσης των τσιφλικάδων στην ύπαιθρο και εργατικής πάλης (κι όχι  εθνικής ενότητας) στις πόλεις, στηρίζονταν στα επιχειρήματα ότι αυτά περιορίζουν την «κοινωνική βάση» του αγώνα, που είναι «εθνικός» και έχει στόχο τη «Λαϊκή Δημοκρατία».    
Το ιστορικό δίδαγμα είναι ότι οι «εθνικές συναινέσεις», που ξεκινούν με πατριωτική ρητορεία, συνεχίζονται με πατριωτικές συμμαχίες και κλιμακώνονται με συμμαχίες με τμήματα και πολιτικά κόμματα της αστικής τάξης, στο τέλος καταλήγουν στη ρεβανσιστική ή και τρομοκρατική παλινόρθωση της αστικής εξουσίας. Χωρίς την ταξική αναφορά στις «δύο πατρίδες» --που το ένστικτο του Άρη Βελουχιώτη (χωρίς αναφορές στον Λένιν, τον Τρότσκι και τη Λούξεμπουργκ) απέδωσε με τα γνωστά λόγια γι’ αυτούς που βγάζουν τα λεφτά τους έξω και γι’ αυτούς που μένουν εδώ «μαζί με τις πεζούλες τους»--, τα παιχνίδια με τον «πατριωτισμό» είναι υποταγή στην αστική πολιτική και την αστική τάξη!   
Οι αναλογίες με το σήμερα, που έρχονται αυθόρμητα στο μυαλό, είναι απολύτως δικαιολογημένες!