Μια θυσία που άφησε παρακαταθήκες

Φέτος συμπληρώνονται 25 χρόνια από τη δολοφονία του καθηγητή Νίκου Τεμπονέρα. Ήταν 8 Γενάρη 1991 όταν ο αριστερός καθηγητής δολοφονήθηκε με σιδερολοστό από τον Γ. Καλαμπόκα, πρόεδρο της ΟΝΝΕΔ Αχαΐας, στο υπό κατάληψη Σχολικό Συγκρότημα της Πάτρας. Ένα γεγονός που είχε καταλυτική επίδραση στις γενικότερες κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις της δεκαετίας του ’90. 
Ύστερα από απανωτές εκλογικές αναμετρήσεις, τον Απρίλιο του 1990 η Νέα Δημοκρατία του Κ. Μητσοτάκη είχε καταφέρει να σχηματίσει κυβέρνηση. Ο νεοφιλελευθερισμός σάρωνε παγκοσμίως, τα καθεστώτα του λεγόμενου «υπαρκτού» κατέρρεαν και τα ιδεολογήματα περί υπεροχής της «αγοράς» βρίσκουν εφαρμογή στην κυβερνητική πολιτική: εκτεταμένες ιδιωτικοποιήσεις, περικοπές κοινωνικών παροχών και κάθε είδους «προνομίου» από τα χρόνια της διακυβέρνησης ΠΑΣΟΚ. 
Οι επιχειρήσεις που δεν αντέχουν στον αδυσώπητο ανταγωνισμό των καπιταλιστών βαφτίζονται «προβληματικές» και αρχίζουν οι μαζικές απολύσεις. Η Πειραϊκή Πατραϊκή είχε γίνει από την άνοιξη του 1990 ένα ιδιότυπο κέντρο αντίστασης και πολύμηνου αγώνα ενάντια στην πολιτική της ΝΔ του Μητσοτάκη. «Ή όλοι ή κανένας» έγραφε το πανό στην πύλη του εργοστασίου της Πάτρας. 
Αγώνες στα σχολεία
Οι αντιδραστικές μεταρρυθμίσεις επεκτείνονται σε όλους τομείς. Τον Οκτώβρη, ο υπουργός Παιδείας Βασίλης Κοντογιαννόπουλος προωθεί πολυνομοσχέδιο που προέβλεπε μεταξύ άλλων λειτουργία ιδιωτικών ΑΕΙ, κατάργηση της δωρεάν παροχής συγγραμμάτων, επιβολή χρονικού ορίου στις σπουδές, πιθανό περιορισμό του πανεπιστημιακού ασύλου, κατάργηση αδικαιολόγητων απουσιών, επιβολή «ομοιόμορφης» ενδυμασίας και «πειθαρχικού ελέγχου» της εξωσχολικής ζωής, επαναφορά προσευχής και έπαρσης της σημαίας στα σχολεία κ.ά. Φοιτητές και μαθητές αρνούνται να συναινέσουν σε αυτό το τερατούργημα. 
Τα πρώτα φοιτητικά συλλαλητήρια, που ζητούν επιτακτικά την απόσυρση του νομοσχεδίου, αρχίζουν να πλαισιώνονται και από μαθητές. Μέχρι το τέλος του έτους οι καταλήψεις απλώνονται σαν πυρκαγιά σε σχολεία και σχολές. Μαζικές γενικές συνελεύσεις, συντονιστικά σχολών, πανελλαδικά συντονιστικά στην Αθήνα για τον συντονισμό και την κλιμάκωση του αγώνα σε ΑΕΙ-ΤΕΙ. Κατειλημμένα σχολεία σε κάθε πόλη και χωριό. 
Στις 14 και 18 Δεκέμβρη η Αθήνα συγκλονίζεται από τις κινητοποιήσεις δεκάδων χιλιάδων νεολαίων: «Δεν θα περάσει», «Λιτότητα - ανεργία - τρομοκρατία, κάτω η Νέα Δημοκρατία» (που ξεκινάει από τους φοιτητές της επαναστατικής Αριστεράς), είναι τα συνθήματα που δονούν τις πορείες στους δρόμους και ειδικά την οδό Μητροπόλεως, όπου βρίσκεται το υπουργείο Παιδείας. Τα ΜΜΕ της εποχής κατασυκοφαντούν τις κινητοποιήσεις. Οι καταλήψεις βαφτίζονται από τα –νεοφερμένα– ιδιωτικά κανάλια «νύχτες βανδαλισμών, οργίων και χρήσης ουσιών», ενώ η κυβερνητική προπαγάνδα μιλά για «ανύπαρκτα» αιτήματα. 
Οι διακοπές των Χριστουγέννων βρίσκουν όλες σχεδόν τις σχολές κατειλημμένες, ενώ 1.800 πόρτες σχολείων έχουν «διακοσμηθεί» με λουκέτα και πανό με τη λέξη ΚΑΤΑΛΗΨΗ. Είναι η χρονιά που η κατάληψη –γνωστή από τους εργασιακούς χώρους και τα πανεπιστήμια– υιοθετείται ως μορφή πάλης και από τους μαθητές. Μάταια η κυβέρνηση ποντάρει στην εκτόνωση, λόγω γιορτών. Επιλέγεται η καταφυγή στην καταστολή. 
Εγκύκλιοι του υπουργείου προς τους διευθυντές των σχολείων δίνουν οδηγίες για δραστικά μέτρα. Να κοπούν οι αλυσίδες και τα λουκέτα στις πόρτες των σχολείων. Να παρθούν απουσίες έστω και στο πεζοδρόμιο του κάθε σχολείου. Με συντονισμό των κατά τόπους νομαρχών (που τότε διορίζονταν και δεν εκλέγονταν) συγκροτούνται μηχανισμοί «αγανακτισμένων γονέων», μελών της ΝΔ και ομάδων κρούσης της ΟΝΝΕΔ («Κένταυροι - Ρέιντζερς», που φτιάχτηκαν επί προεδρίας Μεϊμαράκη και Βουλγαράκη και υποτίθεται ότι είχαν διαλυθεί), με σκοπό την ανακατάληψη των σχολείων. Από τις 7 Γενάρη, το σχέδιο κράτους και παρακράτους μπαίνει σε εφαρμογή, θυμίζοντας τις χειρότερες μέρες της μετεμφυλιακής Δεξιάς.
Η απάντηση του κινήματος είναι άμεση. Επιτροπές περιφρούρησης, κοινά συντονιστικά φοιτητών-μαθητών, ενημέρωση του κόσμου με εξορμήσεις, ΕΛΜΕ, εργαζόμενοι και μέλη της Αριστεράς έξω από τα σχολεία. Η δειλή υποστήριξη των καθηγητών στις μαθητικές κινητοποιήσεις μετατρέπεται σε ανοιχτή συμπαράσταση. Εκατοντάδες καθηγητές μπαίνουν μπροστά. Διώχνουν τους εισαγγελείς από το δημόσιο σχολείο, συγκρούονται με δεξιούς διευθυντές που απειλούν μαθητές και αποτρέπουν τις επιθέσεις των τραμπούκων. 
Η δολοφονία
Στην Πάτρα τα επεισόδια έξω από τα σχολεία παίρνουν διαστάσεις. Στις 8 Γενάρη το πρωί, τα περισσότερα σχολικά συγκροτήματα βράζουν. Το απόγευμα η ΟΝΝΕΔ Πάτρας ξεκινάει ομαδική «αφισοκόλληση» από το κέντρο της πόλης με στόχο να εκδιωχθούν οι καταληψίες μαθητές, ώστε την επόμενη μέρα να ανοίξουν τα σχολεία. Επικεφαλής των τραμπούκων, ο πρόεδρος της οργάνωσης Γιάννης Καλαμπόκας, δημοτικός σύμβουλος της παράταξης Νικολόπουλου (ο μέχρι πρόσφατα βουλευτής των ΑΝΕΛ και πριν της ΝΔ). 
Στο Πολυκλαδικό, όπου βρίσκονται και τα γραφεία της τοπικής ΕΛΜΕ, απωθούνται. Μετακινούνται στο 3ο Γυμνάσιο-Λύκειο στα Ψηλά Αλώνια. Χτυπούν τους μαθητές και εισβάλλουν στο χώρο. Συνδικαλιστές της ΕΛΜΕ, φοιτητές και κόσμος της Αριστεράς, γονείς, φτάνουν στο σχολείο και δέχονται επίθεση με λοστούς και αλυσίδες. Κατά τη διάρκεια της συμπλοκής, χτυπημένος με σιδερολοστό στο κεφάλι, ο καθηγητής του σχολείου Νίκος Τεμπονέρας, που είχε προστρέξει σε βοήθεια των καταληψιών μαθητών του, βρίσκεται στο έδαφος. Μεταφέρεται σε κωματώδη κατάσταση στο νοσοκομείο, μαζί με άλλους 4 τραυματίες. Η ομάδα του Καλαμπόκα εξαφανίζεται ανενόχλητη. Τα μεσάνυχτα ανακοινώνεται ότι ο Ν. Τεμπονέρας, μαθηματικός, μέλος του ΕΑΜ (Εργατικό Αντιιμπεριαλιστικό Μέτωπο), είναι νεκρός. 
Αντίκτυπος
Αμέσως οργανώνεται οργισμένη διαδήλωση που καταλήγει στη Νομαρχία και στην Αστυνομική Διεύθυνση της Πάτρας. Η κυβέρνηση προσπαθεί να συγκαλύψει τους ενόχους και τους ηθικούς αυτουργούς. Τις επόμενες μέρες και νύχτες η Πάτρα και η Αθήνα κυριολεκτικά φλέγονται. Η κηδεία του Νίκου Τεμπονέρα στις 10 Γενάρη μετατρέπεται σε συλλαλητήριο καταδίκης της κυβέρνησης Μητσοτάκη. Μεγάλο πανεκπαιδευτικό συλλαλητήριο στην Αθήνα στις 9 Γενάρη. Στις 10 Γενάρη οι διαδηλωτές ξεπερνούν τους 100.000 και στήνονται οδοφράγματα, παρόλο που ο Κοντογιαννόπουλος παραιτείται (αργότερα θα επανέλθει ως στέλεχος του ΠΑΣΟΚ του Σημίτη). Τα ΜΑΤ εξαπολύουν εφόδους στο πλήθος με ξύλο και δακρυγόνα. Τα χημικά της ΕΛΑΣ πέφτουν μέσα στο κατάστημα «Μαρούσης» με αποτέλεσμα να καούν 4 άνθρωποι. Ο νέος υπουργός Παιδείας Γ. Σουφλιάς αποσύρει το νομοσχέδιο. Λίγες μέρες μετά ξεσπάει ο πρώτος πόλεμος του Κόλπου. Στα αντιπολεμικά συλλαλητήρια συμμετέχουν και τα μπλοκ των καταληψιών, ενάντια στον πόλεμο και την ελληνική συμμετοχή. 
Ως δράστες της δολοφονίας κατηγορήθηκαν ο Καλαμπόκας και το μέλος της τοπικής ΟΝΝΕΔ Αλέκος Μαραγκός. Ο Μαραγκός απαλλάχθηκε και στο εδώλιο κάθισε ως βασικός αυτουργός ο Καλαμπόκας. Καταδικάσθηκε σε ισόβια για ανθρωποκτονία εκ προθέσεως. Αργότερα η ποινή του μειώθηκε και το 1998 αφέθηκε ελεύθερος. Σήμερα ζει και εργάζεται στο Βόλο ως υπεύθυνος παραρτήματος της Εθνικής Τράπεζας.
Κληρονομιά 
Το κίνημα του ’90-’91 και η θυσία του Ν. Τεμπονέρα συνέτριψαν τα κυβερνητικά σχέδια στην εκπαίδευση. Η άτυπη «εθνική συναίνεση» που είχε εγκαθιδρυθεί στο πολιτικό σκηνικό, με αφορμή την περίφημη «κάθαρση» και το «βρόμικο ’89», είχε ακυρωθεί. Ο Μητσοτάκης, δύο χρόνια αργότερα, έπεσε κάτω από το βάρος των εργατικών αγώνων με αποκορύφωμα τη 18μηνη απεργία της ΕΑΣ. Τα λαϊκά στρώματα στράφηκαν ξανά προς το ΠΑΣΟΚ. Από τότε και στο εξής, κάθε επίδοξη αλλαγή στο χώρο της Παιδείας (Αρσένης, ΑΣΕΠ ’98, Άρθρο 16, Γιαννάκου, Διαμαντοπούλου κ.λπ.) θα βρεθεί αντιμέτωπη με δυναμικές πανεκπαιδευτικές κινητοποιήσεις, στις οποίες η μνήμη του Τεμπονέρα είναι πάντα εκεί: «Ζει, με Πέτρουλα-Λαμπράκη μας οδηγεί». 
Για τρία χρόνια το μαζικό κίνημα, με αναπτερωμένο ηθικό και την ενίσχυση μιας γενιάς αγωνιστών-τριών που πολιτικοποιήθηκε μέσα από τις μαθητικές καταλήψεις και τις διαδηλώσεις που ακολούθησαν τη δολοφονία Τεμπονέρα, κατάφερε να μπλοκάρει την επέλαση του άγριου νεοφιλελευθερισμού στην Ελλάδα. Εκείνη την περίοδο, ο μαχητικός συνδικαλισμός «από τα κάτω» πίεσε και σε αρκετές περιπτώσεις ξεπέρασε τις δυσκίνητες σοσιαλδημοκρατικές ηγεσίες των σωματείων. Η ενότητα και η ταξική αλληλεγγύη έκαναν πιο αποτελεσματικούς τους κοινωνικούς αγώνες. Τμήματα της αποκαλούμενης «άγριας νεολαίας», τα ανώνυμα «παιδιά των καταλήψεων», βρέθηκαν δίπλα στους απεργούς και πύκνωσαν τις γραμμές των οργανώσεων της Αριστεράς και του αντιεξουσιαστικού χώρου. Αυτό το αγωνιστικό δυναμικό κράτησε τη σημαία της αντίστασης στο νεοφιλελεύθερο και το σοσιαλφιλελεύθερο υπόδειγμα που ακολούθησε, την ώρα που διεθνώς κυριαρχούσε η «ανυπαρξία εναλλακτικής» και η «αριστερή μελαγχολία»...