Δημοψήφισμα ανεξαρτησίας στο ιρακινό Κουρδιστάν

Σύμφωνα με τις πρώτες πληροφορίες, η συμμετοχή στο δημοψήφισμα για ανεξαρτησία του ιρακινού Κουρδιστάν έφτασε το 70% και το «ναι» αναμένεται να επικρατήσει πανηγυρικά (90% ισχυρίζεται το κουρδικό σάιτ Rudaw). Επιβεβαιώθηκε η θέληση της πλειοψηφίας του κουρδικού πληθυσμού. Οι κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που είχαν ενστάσεις για το δημοψήφισμα είναι πιθανότερο ότι απείχαν. Για να εκτιμήσουμε την επόμενη μέρα, έχει σημασία να δούμε τις δυναμικές πίσω από το δημοψήφισμα. 
Διεθνής εναντίωση
Κατ’ αρχάς, η πρωτοβουλία για δημοψήφισμα κατάφερε να ενώσει όλες τις μεγάλες και περιφερειακές δυνάμεις ενάντια στη διεξαγωγή του. Από τις ΗΠΑ (που έχουν φιλικότατες σχέσεις με την κουρδική ηγεσία στο Ιράκ) και τη Ρωσία, μέχρι προφανώς την Τουρκία, τη Συρία και το Ιράν. Για τις μεγάλες δυνάμεις, αυτό που προέχει είναι να μην προκύψει ένα ακόμα «θερμό μέτωπο» στην περιοχή, προτού λήξει ο πόλεμος ενάντια στο Ισλαμικό Κράτος και προτού διευθετηθούν άλλες ανοιχτές συγκρούσεις. Για τις τρεις περιφερειακές δυνάμεις, το ζήτημα είναι ακόμα σοβαρότερο: Είναι κράτη με κουρδική μειονότητα, και φοβούνται το φαινόμενο «ντόμινο» αν δημιουργηθεί κουρδικό κράτος. Για την ηγεσία του ιρακινού Κουρδιστάν, η ανάγνωση της κατάστασης είναι ακριβώς ανάποδη: Αφενός φιλοδοξεί να αξιοποιήσει την ευκαιρία του «αναδασμού» όσο είναι σε εξέλιξη ο πόλεμος ενάντια στο ΙΚ και η διευρυμένη αστάθεια. Αφετέρου, στον ενδοκουρδικό ανταγωνισμό, φιλοδοξεί να αποδειχτεί αποτελεσματικότερη από ότι άλλες προσπάθειες, όπως π.χ. αυτής του PYD (αδελφού κόμματος του PKK, με το οποίο η ηγεσία των Κούρδων του Ιράκ είναι σε σκληρό ανταγωνισμό) στις κουρδικές περιοχές της Συρίας. 
Αυτό το φόντο εξηγεί την «αποκοτιά» του Μπαρζανί (ο ηγέτης του ιρακινού Κουρδιστάν) να προχωρήσει ενάντια σε απειλές και νουθεσίες, σε πείσμα ακόμα και πολύτιμων συμμάχων του: των ΗΠΑ κυρίως, αλλά και της Άγκυρας, με την οποία έχει αναπτύξει πολύ στενούς δεσμούς τα προηγούμενα χρόνια (μέσω Τουρκίας έχει γίνει εφικτό να εξάγεται το πετρέλαιο της αυτόνομης κουρδικής περιοχής, κυρίως προς το Ισραήλ). Αλλά αυτό το φόντο προειδοποιεί και για το πόσο μακριά είναι πρόθυμη να προχωρήσει η κουρδική ηγεσία. Το δημοψήφισμα δεν είναι δεσμευτικό, και ο ίδιος ο Μπαρζανί έχει δηλώσει πως «δεν σημαίνει ανεξαρτησία». Είναι σίγουρο πως θα ακολουθήσει μεγάλο παρασκήνιο και παζάρι το επόμενο διάστημα. Άλλωστε ένα ανεξάρτητο Κουρδιστάν, αν βρεθεί περικυκλωμένο από εχθρικά κράτη και χωρίς διεθνή στήριξη, είναι καταδικασμένο να «φυτοζωεί».
Η διεξαγωγή δημοψηφίσματος αφορά και πιο «εσωτερικούς» λόγους. Το κύρος της κλίκας γύρω από τον Μπαρζανί είχε υποστεί βαρύτατα πλήγματα. Κυβερνά την αυτόνομη κουρδική περιοχή του Ιράκ με όρους μαφίας. Η θητεία του Μπαρζανί ως προέδρου της περιφερειακής κυβέρνησης (KRG) έληξε το 2013 (ύστερα από δύο τετραετείς θητείες). Με απόφαση του τοπικού κοινοβουλίου πήρε παράταση για δύο χρόνια και από το 2015 κυβερνά «ντε φάκτο». Από τον Οκτώβρη του 2015, έχουν ανασταλεί όλες οι λειτουργίες του πολιτικού συστήματος στο ιρακινό Κουρδιστάν, με το κόμμα του Μπαρζανί, το KDP, να αναλαμβάνει τον έλεγχο όλων των σωμάτων. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι στον απόηχο της αραβικής άνοιξης, οι κουρδικές περιοχές του Ιράκ επίσης έζησαν μεγάλες αντικυβερνητικές διαδηλώσεις το 2011, οι οποίες κατεστάλησαν βίαια από τις ομάδες ασφαλείας της KRG. Τα τελευταία χρόνια, το ιρακινό Κουρδιστάν έχει χτυπηθεί από βαθιά οικονομική κρίση. Η διακοπή της βοήθειας από τη Βαγδάτη (βλ. παρακάτω), η διαφθορά, η πτώση της τιμής του πετρελαίου, ο πόλεμος, έχουν δημιουργήσει προβλήματα, με αποτέλεσμα να αυξάνεται η φτώχεια και να πολλαπλασιάζονται οι απεργίες στις δημόσιες υπηρεσίες, ενάντια στις μειώσεις μισθών και τις καθυστερήσεις στις πληρωμές. Σε αυτό το υπόβαθρο άρχισε να αλλάζει και ο πολιτικός χάρτης στις κουρδικές περιοχές, με το κόμμα Γκοράν (Κίνημα για την Αλλαγή) να μπαίνει «σφήνα» στην παραδοσιακή παντοδυναμία των δύο κομμάτων (KDP του Μπαρζανί και PUK του Ταλαμπανί) που αν και είχαν εμπλακεί σε έναν αιματηρό εμφύλιο στο παρελθόν, μοιράζονται την εξουσία στο ιρακινό Κουρδιστάν τα τελευταία 25 χρόνια. 
Απέναντι σε αυτές τις προκλήσεις, οι παραδοσιακές κουρδικές ηγεσίες παίζουν το χαρτί του δημοψηφίσματος για να αποκαταστήσουν την ηγεμονία τους. Προχωράνε σε πείσμα ενστάσεων που είναι θεμιτές: Το Γκοράν ανήκει στις «αιρετικές» κουρδικές φωνές που αμφισβητούν την πρωτοβουλία για δημοψήφισμα. Στις λεγόμενες «διεκδικούμενες περιοχές» (με μεικτό πληθυσμό), υπάρχουν ισχυρές ενστάσεις από τις αραβικές σουνιτικές και τουρκμενικές πολιτικές ηγεσίες. 
Ωστόσο, υπάρχουν και «ενστάσεις» που δεν έχουν κανένα έρεισμα. Και αυτές αφορούν κυρίως τη Βαγδάτη. Δεν αναφερόμαστε μόνο στην ιστορική καταπίεση των κουρδικών πληθυσμών και την αποστέρηση του δικαιώματός τους στην αυτοδιάθεση γενικά, αλλά και στη συγκεκριμένη πολιτική κατάσταση τα τελευταία χρόνια. Μπορεί η ιρακινή κυβέρνηση να κατακεραυνώνει ως «αντισυνταγματικό» το δημοψήφισμα, αλλά είναι η ίδια που δεν τήρησε την πρόβλεψη του συντάγματος του 2005 για δημοψήφισμα στις «διεκδικούμενες περιοχές» ως το τέλος του 2007. Μπορεί η ιρακινή κυβέρνηση να καταγγέλλει τη «μονομερή» αξιοποίηση των πετρελαϊκών κοιτασμάτων από την KRG, αλλά είχε προηγηθεί η διακοπή της διάθεσης του 17% του ιρακινού προϋπολογισμού προς το ιρακινό Κουρδιστάν. Μπορεί η ιρακινή κυβέρνηση να θεωρεί δικό της το Κιρκούκ (πλούσιο σε πετρέλαια και βασικό αντικείμενο της διαμάχης), αλλά αυτό πέρασε σε κουρδικό έλεγχο όταν οι Κούρδοι Πεσμεργκά απέτρεψαν την πτώση του στα χέρια του Ισλαμικού Κράτους, τη στιγμή που ο κυβερνητικός ιρακινός στρατός τρεπόταν σε άτακτη φυγή. 
Απρόβλεπτες εξελίξεις
Θα μπορούσε κανείς να πει ότι πρόκειται για μια πολιτική «μπλόφα» του Μπαρζανί. Αλλά με τα τετελεσμένα που περιγράφηκαν παραπάνω, σε μια εποχή πολέμων και γενικευμένης «επαναχάραξης συνόρων», ακόμα και μια μπλόφα μπορεί να έχει ανυπολόγιστες συνέπειες. Αν η ρήξη Βαγδάτης-Ερμπίλ προχωρήσει, πολλά θα κριθούν και από το σε ποιες πλάτες θα στηριχτεί το νέο Κουρδιστάν (η φιλικότητα του Ισραήλ ήδη προειδοποιεί σχετικά) και από το αν το δίκαιο αίτημα των Κούρδων για αυτοδιάθεση θα γίνει για άλλη μια φορά παιχνίδι στα χέρια άλλων δυνάμεων. Οι μέρες μετά το δημοψήφισμα θα δείξουν πολλά.