Πώς φτάσαμε στον σημερινό φεμινισμό
Ημερ.Δημοσίευσης
Τα τελευταία τρία χρόνια το φεμινιστικό κίνημα αναπτύσσεται όλο και περισσότερο σε διεθνές επίπεδο. Από την απεργία γυναικών στην Πολωνία για την υπεράσπιση του δικαιώματος στην έκτρωση, μέχρι τις Πορείες Γυναικών ενάντια στον Τραμπ στις ΗΠΑ και από το κίνημα #niunamenos στη Λατινική Αμερική, στη συγκλονιστική απεργία γυναικών για τις 8 Μάρτη στην Ισπανία, θα μπορούσε κανείς να πει πως το σύνθημα «φεμινισμοί τραντάζουν ολόκληρη τη Γη» δεν είναι και τόσο ουτοπικό πλέον. Οι ρίζες του φεμινιστικού κινήματος είναι διαφορετικές από χώρα σε χώρα, όμως θα μπορούσαμε να πούμε πως τον τελευταίο αιώνα το παγκόσμιο φεμινιστικό κίνημα έχει χαράξει μια κοινή ιστορία.
Τα πρώτα αιτήματα
Από την Γαλλική Επανάσταση κιόλας, ομάδες γυναικών είχαν διατυπώσει φεμινιστικά αιτήματα: δικαίωμα ψήφου, νομική αναγνώριση ως άτομα και όχι ως κτήσεις του άντρα, δικαίωμα στο διαζύγιο, ενώ στον πόλεμο του 1792, οι γυναίκες δημιούργησαν ένοπλα τάγματα, τις Αμαζόνες (Les Amazones de Bic). Όμως δεν επρόκειτο για κίνημα, τουλάχιστον με την έννοια που το γνωρίζουμε σήμερα. Θα πρέπει να περάσει ένας αιώνας για να μιλήσουμε για οργανωμένο φεμινιστικό κίνημα και φεμινιστικές διεκδικήσεις.
Στα μέσα του 19ου αιώνα, ο καπιταλισμός έχει εδραιωθεί ως παγκόσμιο οικονομικό και κοινωνικό σύστημα στο μεγαλύτερο κομμάτι του δυτικού κόσμου. Οι εικόνες που μας έρχονται από τα εργοστάσια και τα λατομεία της περιόδου είναι εικόνες φρίκης: Δωδεκάωρες βάρδιες σε άθλιες συνθήκες, μισθοί πείνας. Οι γυναίκες και τα παιδιά είναι το φθηνότερο εργατικό δυναμικό. Τα πρώτα σκιρτήματα του φεμινιστικού κινήματος ξεκινάνε σχεδόν ταυτόχρονα με το εργατικό κίνημα. Οι γυναίκες εργάτριες στα εργοστάσια διεκδικούν καλύτερες συνθήκες, άδειες, καθώς και την κάλυψη της μισθολογικής τους διαφοράς με τους άντρες. Δεν είναι τυχαίο ότι και η ίδια η γιορτή της 8ης Μάρτη, προέκυψε από την απεργία των γυναικών το 1857 στις υφαντουργίες της Νέας Υόρκης. Απεργίες γυναικών έχουν καταγραφεί ήδη από το 1804 βέβαια στην Αγγλία και από το 1820 στις ΗΠΑ. Στην Ελλάδα, η πρώτη απεργία γυναικών έγινε το 1892, από τις εργαζόμενες στα υφαντουργικά εργοστάσια του Ρετσίνα, με αφορμή τη μείωση του μισθού τους. Παρά τον αστικό μύθο που θέλει τις (σε μεγάλο βαθμό) αστές σουφραζέτες να είναι οι πρώτες φεμινίστριες, ή έστω οι πρώτες με αιτήματα για τις γυναίκες, τα εργασιακά αιτήματα των γυναικών ήταν η πρώτη φλόγα για τον φεμινιστικό αγώνα των επόμενων αιώνων.
Τι ήταν όμως στην πραγματικότητα το κίνημα των σουφραζέτων; Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα οι αστές γυναίκες «πνίγονταν μέσα στα χρυσά κλουβιά τους». Δεν μπορούσαν να κυκλοφορήσουν, να οδηγήσουν αμάξι και να ταξιδέψουν χωρίς την άδεια του συζύγου τους και δεν είχαν δικαίωμα ψήφου –απαγορεύσεις που ίσχυαν φυσικά και για τις εργάτριες. Η ίδια περίοδος χαρακτηρίζεται και από διαδηλώσεις ή ακτιβισμούς γυναικών για το δικαίωμα ψήφου. Παρότι πρόκειται για μια από τις σημαντικές στιγμές του φεμινιστικού κινήματος, το κομμάτι το οποίο προβάλλεται, είναι και αυτό που δέχτηκε την μεγαλύτερη κριτική: το κομμάτι των αστών φεμινιστριών, που δεν μίλαγαν για επέκταση του δικαιώματος ψήφου στις μαύρες και τις εργάτριες γυναίκες. Το 1851, σε ένα συνέδριο γυναικών στο Οχάιο, η Σοτζένερ Τρουθ έβγαλε τον λόγο που θα έμενε στην ιστορία με τον τίτλο «Δεν είμαι εγώ γυναίκα;» (Ain’t I a woman?) καταγγέλλοντας το ρατσισμό και την ταξική προκατάληψη των λευκών αστών φεμινιστριών. Την ίδια στιγμή που οι λευκές αστές φεμινίστριες έκλειναν τα αφτιά τους στα αιτήματα των εργατριών και των μαύρων, οι μαύρες γυναίκες έδιναν ένα διπλό αγώνα: από την μία ενάντια στο ρατσισμό και τη δουλεία και από την άλλη για τα δικαιώματά τους ως γυναίκες.
Κατά την διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, το κίνημα των σουφραζέτων βρίσκεται μπροστά σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι: τι θέση θα κρατήσει σχετικά με τον πόλεμο, αν θα συνεχίσει να διεκδικεί το δικαίωμα ψήφου κατά την διάρκεια του πολέμου ή αν θα επιστρέψει στην κανονικότητα ως πατριωτικό καθήκον. Τόσο στην Αγγλία, όσο και στις ΗΠΑ (τις δύο χώρες με το ισχυρότερο κίνημα σουφραζέτων) το ένα κομμάτι των γυναικών συνεχίζει να είναι στους δρόμους κατά την διάρκεια του πολέμου. Στην Βρετανία, οι γυναίκες-μέλη των συνδικάτων «Εθνική Ομοσπονδία Εργατριών» και το «Συνδικάτο Εργατών» αυξήθηκαν κατά 160%, ενώ και στις δύο χώρες πραγματοποιήθηκαν μεγάλες γυναικείες απεργίες ενάντια στις άθλιες συνθήκες που συχνά οδηγούσαν τις γυναίκες σε χημικό ίκτερο, ενώ πολλές από τις διαδηλώσεις στρέφονταν και κατά του πολέμου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Ομοσπονδία Σουφραζέτων του Ανατολικού Λονδίνου που, εκτός από το δικαίωμα της ψήφου, έκανε και εκστρατείες για την ειρήνη, τις πολιτικές ελευθερίες και τον έλεγχο των ενοικίων και των τιμών των τροφίμων ενάντια στις προκλητικές ορέξεις των καπιταλιστών. Επίσης εκστρατείες για εθνικοποίηση των δομών διανομής των τροφίμων και την εξάλειψη των κερδών για τους ιδιώτες.
Η ρώσικη επανάσταση
Το 1917 και η Οκτωβριανή Επανάσταση είναι σημείο-κλειδί για να κατανοήσουμε την ιστορία του φεμινιστικού κινήματος. Η τσαρική Ρωσία χρησιμοποιούσε το παλαιό ημερολόγιο, έτσι η Φεβρουαριανή Επανάσταση ξεκίνησε με αφορμή μια διαδήλωση για την μέρα της γυναίκας. Η άνοδος των μπολσεβίκων στην εξουσία βελτίωσε αισθητά την θέση της γυναίκας σε ζητήματα που για τις γυναίκες στον καπιταλιστικό κόσμο φαίνονταν απίθανα, όπως η νομιμοποίηση της έκτρωσης χωρίς προϋποθέσεις, το δικαίωμα στο διαζύγιο και άλλα. Όμως η απελευθέρωση δεν έρχεται με νομοθετικές αλλαγές: Το βασικό εργαλείο για την απελευθέρωση των γυναικών ήταν το Τσενοντέλ, η επιτροπή γυναικών των µπολσεβίκων, στόχος της οποίας ήταν η κοινωνική απελευθέρωση των γυναικών από τα κάτω. Εξίσου σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση των γυναικών έπαιξε η απελευθέρωσή τους από την απλήρωτη εργασία του νοικοκυριού. Τα κοινοτικά σχολεία, οι παιδικοί σταθμοί, τα κοινοτικά πλυντήρια και κουζίνες ελευθέρωσαν τις γυναίκες από τις εργασίες του σπιτιού άρα και από το μεγαλύτερο κομμάτι της καταπίεσής τους. Οι κοινοτικοί αυτοί χώροι έβγαλαν από τις πλάτες τους την ευθύνη του νοικοκυριού και της ανατροφής των παιδιών και έτσι τους έδωσαν την ευκαιρία να δουλεύουν και να συμμετέχουν ακόμα πιο ενεργά στην πολιτική ζωή.
Μετά το Μάη
Ο επόμενος μεγάλος σταθμός για το φεμινιστικό κίνημα είναι το τέλος της δεκαετίας του ’60 μέχρι το ’70, στη διάρκεια της οποίας άνθισε το κίνημα για την γυναικεία απελευθέρωση. Σταθμός για αυτό το κίνημα ήταν ο Μάης του ’68 που κομμάτι του ήταν και ο αγώνας για τα δικαιώματα των γυναικών. Το κεντρικό σύνθημα της περιόδου «Το προσωπικό είναι και πολιτικό» έγινε σύμβολο αγώνα για πολλές γυναίκες που έσπασαν την σιωπή τους και διεκδίκησαν ζωή με δικαιώματα. Η αντίθεση στην έμφυλη βία, το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης του σώματος, η κατάργηση νόμων που υποβάθμιζαν τις γυναίκες (όπως π.χ. οικογενειακά δίκαια που όριζαν ότι δεν υφίσταται βιασμός εντός γάμου). Οι γυναίκες ξαναξεκίνησαν να μιλάνε για τη βία που δέχονται καθημερινά και να δομούν τους τρόπους αντίστασης. Το δικαίωμα για νόμιμη και ασφαλή έκτρωση ήταν ένα από τα κεντρικότερα της περιόδου, με τις γυναίκες να μιλάνε και για το δικαίωμα στην αντισύλληψη. Ταυτόχρονα στις ΗΠΑ, το ζήτημα της αυτοδιάθεσης του σώματος απέκτησε διπλή σημασία. Από τη μία οι λευκές γυναίκες που ζητούσαν τη νομιμοποίηση της έκτρωσης, από την άλλη οι μαύρες και οι ιθαγενείς γυναίκες ζητούσαν να καταργηθούν τα κρατικά προγράμματα στείρωσης που είχαν δημιουργηθεί για αυτές τις γυναίκες. Ο Μάης του ’68 ανέδειξε όλα αυτά τα ζητήματα ενώνοντάς τα και με άλλες πλευρές του κινήματος. Από αυτές τις επεξεργασίες ωρίμασαν και προέκυψαν κάποιες από τις σπουδαιότερες φεμινιστικές θεωρίες, όπως η διαθεματικότητα και ο μαύρος φεμινισμός. Η νέα επαναστατική Αριστερά που προέκυψε από τον Μάη του ’68 σταμάτησε να θεωρεί αυτά τα ζητήματα δευτερεύοντα και σε κάποιο βαθμό τα τεκνοθέτησε στο πρόγραμμά της.
Σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μια μοναδική ευκαιρία για το φεμινιστικό κίνημα. Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα οι διαδηλώσεις για το γυναικείο ζήτημα είναι όλο και πιο μαζικές. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό ως Αριστερά να μελετήσουμε το παρελθόν, να μάθουμε από αυτό και να μην επαναλάβουμε τα ίδια λάθη ή παραλείψεις.